Ex-opperbevelhebber: ‘Zonder de NAVO stond Poetin nu voor de poorten van Warschau’

Als voormalig NAVO-opperbevelhebber bewaarde admiraal James Stavridis de nucleaire codes van de alliantie en legde hij in 2011 een no-flyzone boven Libië op. Nu waarschuwt hij voor zo’n stap – en pleit hij voor bewapening van Oekraïne.

Volgens voormalig NAVO-opperbevelhebber James Stavridis evolueert de Oekraïne-oorlog in het voordeel van Rusland. Stavridis (67) commandeerde oorlogsschepen in conflictzones in de Middellandse Zee, aan de Perzische Golf en in de Zuid-Chinese Zee. In 2009 werd hij als eerste marineofficier opperbevelhebber van alle NAVO-troepen en bewaarde hij de nucleaire codes voor het westerse bondgenootschap.

In 2013 werd Stavridis decaan aan de Fletcher School of Law and Diplomacy in Massachusetts. In 2016 was hij kandidaat-vicepresident van Hillary Clinton en kwam hij in aanmerking als minister van Buitenlandse Zaken onder Amerikaans president Donald Trump.

Admiraal Stavridis, vorig jaar hebt u de geopolitieke triller ‘2034‘ gepubliceerd. Die beschrijft hoe een lokaal conflict in de Stille Oceaan tot een atoomoorlog escaleert tussen de V.S. en China. Hebt u, heeft het Westen in het algemeen, het gevaar voor een oorlog op Europese bodem onderschat?

Stavridis: Dat hebben we. Maar ik moet meteen opmerken dat ik op dit ogenblik niet ongerust ben dat de oorlog in Oekraïne in een atoomoorlog zal ontaarden. Wat Poetin wil bereiken kan hij uitvoeren met zijn conventionele wapens. Dat doe hij tragisch genoeg ook, met bommen en raketten, met het hele arsenaal dat hij al in Syrië heeft gebruikt. Hij heeft dus geen tactische reden om atoomwapens in te zetten.

Wat zou voor hem een wél aanleiding kunnen zijn?

Stavridis: Alleen een aanval van de NAVO op Rusland zou een beweegreden kunnen zijn – ik kan er mij geen enkele andere voorstellen. Maar de NAVO heeft er geen belang bij om in Oekraïne binnen te vallen. Als vroeger opperbevelhebber ken ik de oorlogsplannen van de Alliantie, en zo’n plan bestaat er niet, het is er nooit geweest.

Moeten de mensen zich dan geen zorgen maken over een mogelijke nucleaire escalatie?

Stavridis: Wat mij bezighoudt, is het gevaar van een eventuele foute inschatting. Een Russische raket die bijvoorbeeld het Poolse luchtruim binnendringt en een commandocentrum van de NAVO raakt, de reactie die dat bij de opperbevelhebbers van de NAVO uitlokt en tenslotte een mogelijke escalatie aan Russische zijde. Dat zou een scenario vormen zoals in ons boek. Kan dat gebeuren? Het is mogelijk.

Met welk historisch conflict zou u de situatie vandaag vergelijken?

Stravridis: Met de Cubacrisis van 1962, toen de Sovjet-Unie er raketten stationeerde die het Amerikaanse vasteland binnen minuten konden bereiken. De regering-Kennedy eiste dat die raketten teruggetrokken werden en aanvankelijk wees Moskou dat af. De parallel bestaat erin dat twee nucleaire supermachten een scherp conflict rond een derde land hebben – toen Cuba, vandaag Oekraïne. Anders dan in Cuba hebben wij in Europa vandaag alleszins een sterke alliantie, de NAVO. En wat we uit de Cubacrisis kunnen leren is dat de communicatie tussen Washington en Moskou uiteindelijk sterk genoeg bleek om een compromis te sluiten. De VS trokken hun raketten uit Turkije terug en de Sovjet-Unie tenslotte hun tuig uit Cuba.

Hoe goed is de communicatie tussen Washington en Moskou vandaag, vooral tussen de leidende militairen?

Stavridis: Verbazingwekkend goed, al sinds lang. Ikzelf heb altijd open met de vroegere chief of staff Nikolaj Makarow gecommuniceerd en dat doen we tot op de dag van vandaag. Ook mijn opvolger en onze gezamenlijke stafchefs hebben over Afghanistan, over piraterij, over Libië gesproken met hun tegenpartij en ze blijven – dat kan ik met zekerheid zeggen – ook in deze crisis in gesprek. Bovendien hebben we de zogenaamde deconfliction lines. Daarbij gaat het erom, zoals in Syrië, om onze strijdkrachten op afstand te houden. Deze contacten bestaan en ze moeten verder open blijven.

Moet Washington zulke gesprekken ook op politiek niveau weer opstarten?

Stavridis: Sommige mensen denken dat president Joe Biden gesprekken met Poetin moet weigeren. Daarmee ga ik niet akkoord. In een crisis van deze omvang is het belangrijk op zijn minst naar de telefoon te grijpen. Ik heb ook lof voor de Franse president Emmanuel Macron voor zijn oprechte pogingen met Poetin te praten. We moeten allemaal proberen met de Russische president te praten. Hij is geïsoleerd, hij is woedend en hij staat onder enorme stress. Dat is een slechte combinatie met betrekking tot 6000 atoomwapens. We mogen hem niet verder isoleren.

Hoe staat u tegenover Duitslands rol in dit conflict? Berlijn heeft de toelating voor de pijplijn Nord Stream 2 afgebroken, zal zijn defensiebegroting massief verhogen en in de toekomst het NAVO-doel van 2 procent nakomen.

Stavridis: U ziet hopelijk, hoe ik beide duimen in de lucht steek. Ik heb voormalig bondskanselier Angela Merkel en haar toenmalige minister van Defensie Ursula von der Leyen vier jaar lang door heel Europa achterna gelopen en ik heb hen bij elke ontmoeting op elke NAVO-conferentie gezegd: ‘Verhoog alstublieft jullie defensie-uitgaven. Jullie kunnen dat. Jullie kunnen het voortouw nemen.’ Dat is mislukt. Vladimir Poetin kreeg dat daarentegen binnen de 48 uur voor elkaar. Ik zeg het met glimlach, maar ik meen het: bedankt, het verheugt ons. Het is een wijze beslissing. En het is een beslissing die Duitsland moést nemen.

Hoe interpreteert u vanuit een militair perspectief militair het verloop van de Russische invasie tot nu toe?

Stavridis: Meerdere fouten van Moskou hebben mij verrast. Ten eerste: de Russen zijn het land uit te veel richtingen binnengevallen. Ten tweede: ze hebben de strijdlust van de Oekraïense bevolking onderschat. Ten derde: ze hebben hun elektronische competenties niet effectief gebruikt. En ten vierde: het is hen niet gelukt de volledige controle over het luchtruim te winnen. Ze zijn er dichtbij, maar ze beschikken niet over de volledige dominantie.

Kan men al van een mislukte Russische campagne spreken, zoals sommigen dat doen?

Stavridis: Neen. Het momentum verplaatst zich nog steeds in het voordeel van Rusland, eenvoudigweg omdat Poetin nog veel strijdkrachten ter beschikking heeft. De veldtocht wordt iets eenvoudiger voor de Russen naarmate ze meer Oekraïense troepen kunnen verslaan. Maar het wordt moeilijker wanneer dat Oekraïense leger zich verder terugtrekt in de strategische diepte richting het westen van het land. Dat zou Poetins toeleveringswegen langer maken en zijn militaire problemen vergroten. Oekraïne is een enorm land. Uitgerekend de Russen zouden dat moeten weten, want precies op die manier hebben ze Napoleon en de nazi’s overwonnen.

Wat denkt u over de eis dat de NAVO een vliegverbod boven Oekraïne moet uitvaardigen?

Stavridis: Ooit heb ikzelf zo’n verbod boven Libië uitgeroepen in 2011. Dat gebeurde toen op aanwijzing van de VN-Veiligheidsraad op basis van principes van het volkenrecht en de zogenaamde verantwoordelijkheid om de burgers te beschermen. En we waren ervan overtuigd dat we de Libische strijdkrachten op die manier konden bedwingen. Maar in tegenstelling tot Rusland vandaag had Libië geen nucleaire wapens. In de huidige situatie houd ik de oprichting van een No-Fly-zone voor zeer gevaarlijk, dat zou de NAVO-piloten rechtstreeks tegenover Russische transport- en legerpiloten plaatsen. We zouden dan makkelijk in een situatie geraken waarbij de NAVO en Rusland elkaar boven Kiev beschieten met raketten – waarbij niet twee, maar wel vier kernmachten (Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk, nvdr.) bij betrokken zijn.

Wat stelt u dan wel voor?

Stavridis: Hoe aanlokkelijk een vliegverbod ook moge zijn, ik pleit voor massale economische sancties, een enorme hoeveelheid van wapens voor Oekraïne, militair advies en informatie van de inlichtingendiensten, aangevuld met cybersteun van buitenaf. NAVO-vliegtuigen boven Oekraïne is een recept voor de Derde Wereldoorlog.

Wat ging er door uw hoofd toen Poetin het Russisch atoompotentieel in verhoogde staat van alarmparaatheid bracht?

Stavridis: Alleen al de vermelding van atoomwapens, en daarbovenop de dreiging ze te gebruiken, is scrupuleus, ongepast en gevaarlijk. Het zou ertoe kunnen leiden dat ook de VS hun nucleaire alarmfase verhogen. Wanneer we over historische analogieën praten, doet me dat denken aan 1914, toen meerdere Europese staten hun reservestrijdkrachten mobiliseerden. Dat is een zeer gevaarlijke stap die wereldwijd moet worden veroordeeld. Zo’n escalatie heeft in dit conflict niks te zoeken en helemaal niet in de moderne oorlogsvoering.

De Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov zei dat de Derde Wereldoorlog alleen maar een nucleaire kon zijn.

Stavridis: Ik heb – eerlijk gezegd – geen respect meer voor wat Sergej Lavrov ook maar zegt. Hij liegt al maandenlang. Hij stond voor de camera’s en zei: ‘We hebben geen intentie om Oekraïne binnen te vallen.’ Onzin. Hij wist van de plannen. Van meer belang is wat de Verenigde Staten en de NAVO doen. Ik heb vier jaar lang de nucleaire codes voor de NAVO bewaard en ik durf zeggen: we mogen de nucleaire alarmfase niet verhogen. Dat zou de spanning verscherpen en het is onnodig. In de afschuwelijke veronderstelling dat het toch moet, kunnen we snel reageren. We moeten daarover niet praten, laat staan ermee uitpakken. We zullen ons in alle stilte met onze zaken bezighouden en ons als volwassenen gedragen.

Veel ogen zijn momenteel op China gericht. Zoals Poetin Oekraïne, beschouwt de Chinese leiding de republiek Taiwan als een deel van haar territorium en heeft ze duidelijk de intentie het eiland met het vasteland te verenigen. Denkt u dat het oorlogsverloop in Oekraïne Pekings plannen versterkt of eerder afremt?

Stavridis: De Chinezen bekijken wat daar gebeurt en het eindeffect zal neutraal werken. Peking volgt met betrekking tot Taiwan een strategie op lange termijn. Geconfronteerd met de vraag of ze het eiland met militaire middelen onder controle moet brengen, zal de Chinese leiding in eerste instantie aan haar reusachtige economie denken. Die is van centraal belang voor de stabiliteit van de leiders. Gezien het sanctiepakket dat het Westen nu aan Rusland heeft opgelegd, denk ik niet dat Peking zo’n plan zal activeren. China zal veel geduld tonen.

In elk geval hoor je in China geen kritiek op Poetin. Zal Peking hem actief steunen?

Stavridis: China’s leiders zijn niet echt enthousiast over wat Poetin doet. Ze geven hem signalen dat hij opnieuw naar de onderhandelingstafel moet terugkeren en hebben hem overtuigd om Oekraïne niet binnen te vallen tijdens de Olympische Spelen. Hoe goed ze ook mogen overeenkomen, het is duidelijk dat China de situatie graag zou laten afkoelen. Niet omdat Peking zich zorgen maakt over Oekraïne of omdat het land ertegen is dat legers andere landen binnenvallen. Wel omdat het slecht is voor de zaken.

Denkt u dat China alles bij elkaar meer betrouwbaar is dan Poetin?

Stavridis: Ja. Door de twee te vergelijken wordt veel duidelijk: in het Westen gaan we dikwijls niet akkoord met gebeurtenissen in China, maar wanneer we dat vergelijken met wat Poetin doet, is het snel duidelijk wie tegenwoordig de grootste bedreiging voor de wereldorde vormt.

Met het oog op de oorlog in Oekraïne gaan er in de VS stemmen op om zich op Rusland te concentreren en de spanningen met China te reduceren.

Stavridis: Als militair zou ik het zo uitdrukken: Poetin is onze tactische bedreiging. Onze strategische uitdaging is China.

Wat betekent dat concreet voor de komende maanden?

Stavridis: Ik denk dat we met China een relatief rustig jaar tegemoet gaan. China wil geen deel uitmaken van Ruslands oorlog, het steunt Moskou niet – hoewel het zich onthoudt bij de stemming in de Verenigde Naties. Maar de staten die in New York hun stem aan Poetin gaven, Syrië, Noord-Korea, Belarus en Eritrea, zijn schurkenstaten. China wil niet als schurkenstaat omschreven worden. Daarom geloof ik dat het komende jaar al bij al een relatief goede periode voor de Amerikaans-Chinese betrekkingen wordt.

China is blijkbaar een voorstander van een neutraal Oekraïne om de crisis op te lossen.

Stavridis: De VS, de NAVO, Rusland noch China kunnen die beslissing nemen. Dat is aan de bewoners van Oekraïne zelf. En het Westen moet andere democratieën ook steunen dat ze hun eigen beslissingen kunnen nemen. Zoals ooit neutrale staten zoals Oostenrijk, Zweden en Finland hebben gedaan. Overigens hoor ik de laatste tijd van mijn vrienden in Helsinki en Stockholm meer en meer dat het misschien tijd wordt om te solliciteren voor het lidmaatschap van de NAVO. Mijn antwoord is: zeg het ons wanneer jullie de NAVO willen vervoegen, en twee dagen later zijn jullie lid.

En wat zou u tegen de mensen in Oekraïne zeggen?

Stavridis: Dat het hun beslissing is. Hun land wordt voor onze ogen vernietigd. Mocht ik de raadgever van president Zelensky zijn, ik zou hem aanraden alles op de tafel te leggen – alles behalve een capitulatie. Alles wat voor mogelijke onderhandelingen in aanmerking komt, een verdeling van het land, een federatie, alles … Ik zou zeggen: mijnheer de president, u bevindt zich in een moeilijke situatie. Hou alle opties open.

Kort voor de uitbraak van de oorlog verwees de columnist Thomas Friedman van de New York Times naar een interview dat hij in 1998 had met George Kennan. Kennan was de grondlegger van de Amerikaanse containmentpolitiek tijdens de Koude Oorlog. Hij omschreef de uitbreiding van de NAVO als een ’tragische fout’ en voorspelde een zware reactie van Rusland. Had hij gelijk?

Stavridis: Als je erop terugkijkt had hij tot op een bepaald vlak gelijk, maar ook verstandige mensen kunnen er andere meningen op nahouden. Ik heb een aanzienlijk deel van mijn leven doorgebracht in het leger, tijdens de Koude Oorlog, in relatie tot Rusland – en mijn opvatting is de volgende: mochten we Kennans opvatting hebben gevolgd, dan hadden we tegen Estland, Letland, Litouwen, Polen, Roemenië en Bulgarije moeten zeggen: ‘Sorry, u kan geen deel uitmaken van de NAVO’. Het argument van Kennan zou ertoe geleid hebben dat we de NAVO zelfs zouden moeten ontbinden. Ten minste wanneer we zijn idee volledig doortrekken …

… want de Koude Oorlog was voorbij en Kennan zei: ‘Niemand bedreigt elkaar nog.’

Stavridis: Dat is vandaag een interessante historische vraag. Maar was er uit Rusland een welwillende macht gegroeid? Ik denk dat de ineenstorting van de logge communistische economie niet te vermijden was, dat de daaruit volgende omwentelingen niet te compenseren vielen. Voeg daarbij de woede en de bitterheid over de afloop van de Koude Oorlog. Hadden we toen de NAVO ontbonden of eventueel niet verder uitgebreid, waren we vandaag in een nog een moeilijkere situatie beland. Ondertussen was Poetin misschien al de Baltische staten binnengetrokken en had hij Oekraïne ingepalmd. Hij zou vandaag niet aan de poorten van Kiev, maar wel aan die van Warschau staan kloppen.

Wat ook speculatie is.

Stavridis: Men kan naar elk tijdstip in de geschiedenis terugkeren en zeggen: wat als? Ik ben er in elk geval van overtuigd dat de NAVO er goed aan gedaan heeft om de staten van het Warschaupact op te nemen en ik ben blij dat ze erbij horen.

Poetin beweert dat hij met president Bill Clinton en met de regering Bush zelfs over een lidmaatschap van Rusland in de NAVO heeft gepraat. Was dat ooit een realistische optie?

Stavridis: Na de Koude Oorlog stond het lidmaatschap open voor alle democratieën. Moskou kon toen solliciteren net zoals alle andere leden van het Warschaupact. Een van mijn voorgangers, generaal George Joulwan, richtte het Partnerschap voor Vrede op. Rusland hoorde erbij, later zag de NAVO-Rusland-Raad het daglicht …

… die na de annexatie van de Krim in 2014 alleen nog sporadisch vergaderde en de laatste bijeenkomst in januari eindigde zonder succes.

Stavridis: Rusland had in elk geval veel mogelijkheden om met ons samen te werken. Ik kan het argument niet meer aanhoren dat de NAVO een bedreiging vormt voor Rusland, dat Poetin zich daarom zo gedraagt. Laat ons het geschiedenisboek openen en zoeken naar de pagina waarop staat dat tanks van de NAVO naar Rusland zijn gerold. Want de bladzijden waar vermeld wordt wanneer Russische tanks naar Boedapest, Oost-Berlijn en Praag zijn getrokken, vallen makkelijk te vinden. We mogen dat niet negeren en moeten niet vallen voor de illusie dat we er vandaag beter zouden voorstaan als we dertig jaar geleden anders hebben gehandeld. Niets in Ruslands geschiedenis noch in het heden wijst erop, dat zulke opvattingen ook maar iets met de realiteit te maken hebben.