‘Europees parlement spreekt zich uit tegen blackface-praktijken: wat betekent dit precies?’

‘De roep om ‘blackface’ uit Europa te bannen klinkt steeds luider’, schrijft Marike Lefevre (KU Leuven). Ze staat stil bij de resolutie van het Europees parlement over het onderwerp, maar waarschuwt dat de gevolgen ervan niet overschat mogen worden.

Onlangs werd een resolutie goedgekeurd door het Europees parlement over de antiracistische protesten na de dood van George Floyd, de Afro-Amerikaanse man die in de stad Minneapolis stierf door politiegeweld. In deze resolutie staat onder andere dat het Europees parlement white supremacy veroordeelt in al zijn vormen, met inbegrip van het gebruik van slogans die erop gericht zijn de Black Lives Matter-beweging te ondermijnen of af te zwakken. Het parlement steunt de recente massale protesten in Europese hoofdsteden en steden overal ter wereld tegen racisme en discriminatie na de dood van George Floyd en is van oordeel dat onze samenlevingen een einde moeten maken aan structureel racisme en ongelijkheden.

Opvallend is het volgende amendement dat eveneens werd aangenomen door het parlement (415 stemmen voor, 216 stemmen tegen, 55 onthoudingen): “Het Europees Parlement roept de lidstaten op om racistische en afrofobische tradities, zoals de blackface praktijk, aan de kaak te stellen en zich daarvan te onthouden.”

Het concept van blackface gaat terug op de zogenaamde minstrel shows, theatervoorstellingen waarin witte acteurs met zwart geschminkte gezichten een karikatuur neerzetten van Afro-Amerikaanse slaven. In deze muzikale shows werd de spot gedreven met Afro-Amerikanen en werden ze afgebeeld als onnozel en primitief. Het concept deed zijn intrede in de Verenigde Staten tijdens de eerste helft van de negentiende eeuw. Onder invloed van de burgerrechtenbeweging kwam in de tweede helft van de 20ste eeuw een einde aan de praktijk in de Verenigde Staten. Deze historische wortels maken dat ook vandaag het opvoeren van blackface erg beladen is.

Ook in het Europese vasteland beroert het zwart of bruin schminken van een wit persoon om een zwart/bruin personage uit te beelden duidelijk de gemoederen. Deze praktijk is af en toe te zien in televisieprogramma’s en toneelvoorstellingen en is zeer duidelijk aanwezig in bepaalde tradities in Europa. Denk aan de traditie van Sinterklaas en Zwarte Piet in België en in Nederland. De figuur van Zwarte Piet wordt op de korrel genomen vanwege zijn stereotype karikaturale kenmerken, onder meer een volledig bruin/zwart geschminkte huid, kroeshaar, dikke rode lippen en een goedlachse, onnozele gedienstigheid.

Heden ten dage worden daarom andere afbeeldingen van “Zwarte Piet” voorgesteld. Zo zijn er kleurenpieten met gezichten in verschillende kleuren zoals rood, blauw, geel en groen (volgens sommigen doordat het schip van de Sint en pieten door de regenboog hierheen is gevaren). Verder zijn er ook de roetpieten waarbij hun gezicht enkel met strepen roet is bedekt (omdat de pieten door de schoorstenen van de huizen komen om de pakjes tot bij de kinderen te brengen). Deze alternatieve uitvoeringen stuiten evenwel op weerstand bij bepaalde individuen/groepen die vinden dat de Zwarte Piet moet blijven bestaan in de volgens hen traditionele vorm, namelijk helemaal geschminkt met de bijhorende stereotype kenmerken. Of deze vorm de oorspronkelijke traditionele vorm is, is betwistbaar daar de conceptie van de figuur van Zwarte Piet verschillende keren veranderd is doorheen de geschiedenis. Bovendien verschilt zijn afbeelding ook nu nog in diverse regio’s in Europa.

Sommige politici, waaronder Europees parlementslid Hilde Vautmans (Open VLD), stemden tegen het amendement omdat zij de Zwarte Piet of de roetpiet niet willen zien verdwijnen. Dit argument gaat niet op want de figuur van de Piet an sich komt door het amendement niet in het gedrang. Enkel de stereotype Afrikaanse kenmerken (en dan vooral het helemaal zwart schminken van het gezicht) die refereren aan blackface worden bekritiseerd. Roetpieten en kleurenpieten (ontdaan van de stereotypen) worden hierdoor niet geviseerd.

Ook minder bekende tradities in Europa zorgen voor commotie doordat er zwart geschminkte personages in voorkomen. Zo is er de jaarlijkse optocht van de vereniging ‘Noirauds des Bruxelles’ in België. De deelnemers aan de optocht schilderen hun gezicht zwart en dragen een contrasterende witte kraag en een hogehoed. Zo trekken ze door de stad om geld in te zamelen voor minderbedeelde kinderen in Brusselse cafés en restaurants. De ‘Noirauds’ representeren zogenaamde rijke Afrikaanse edelen. De laatste jaren kwam deze traditie echter onder druk te staan. Zo moest minister Didier Reynders zich in 2015 verantwoorden voor zijn deelname aan de optocht waarin hij verkleed ging als ‘Noiraud’. Er werd zelfs een petitie gelanceerd waarbij geëist werd dat hij zou opstappen als minister van Buitenlandse zaken. Door de toenemende druk verklaarde de vereniging begin 2019 echter dat zij hun gezichten niet langer zouden zwart schminken: ‘In de folklore houden we graag vast aan onze oude tradities. Maar wij hebben een caritatieve missie‘, zo luidde het, ‘Die missie komt in het gedrang door de ophef over ons uiterlijk. Daarom willen we evolueren’. De leden paraderen daarom voortaan geschminkt in de kleuren van de Belgische vlag.

Het Carnavalsbal ‘Nuit des Noirs’ in Duinkerke in Frankrijk deed eveneens stof opwaaien. Daar schilderen de deelnemers al meer dan vijftig jaar hun gezichten zwart en verkleden ze zich met haartooien met veren, lendendoeken en beenderenkettingen. Ook de figuur van ‘Le Sauvage d’Ath’ in het Waalse stadje Ath in België zorgde voor commotie. Die ‘Wilde van Ath’ is een personage uit de stoet van het traditionele volksfeest ‘La Ducasse d’Ath’ dat sinds 2005 op de Unesco-lijst van immaterieel cultureel erfgoed staat. Le Sauvage de Ath is een zwart geschilderde man met een neusring, een verentooi en ketenen en wordt in Ath gezien als één van de centrale figuren van de optocht. Verschillende anti-racismeverenigingen hebben hierover hun stem luid en duidelijk laten horen en stellen dat deze vertolkingen racistisch en vernederend zijn. Zij geven aan dat deze vertolkingen bijdragen aan stereotypering, discriminatie en racisme van zwarte personen.

Tussen de Europese landen van de Europese Unie was er tot vóór deze resolutie geen gemeenschappelijk standpunt te bespeuren. Deze resolutie heeft daar verandering in gebracht, al mogen de gevolgen ervan niet overschat worden. Een resolutie van het Europees Parlement geeft enkel het standpunt van het parlement weer over een bepaald onderwerp. De resolutie heeft politieke betekenis, maar met een resolutie wordt er niets besloten. In resoluties van het Europees Parlement staat geen concrete regelgeving en er wordt geen actie mee uitgezet. Het doel van een resolutie is de Europese Unie aansporen om, weliswaar binnen haar bevoegdheden, in actie te komen en concrete voorstellen uit te werken. Dit is overigens niet het eerste politieke signaal: in het verleden tikte ook de Verenigde Naties Nederland al op de vingers voor de opvoering van Zwarte Piet.

Deze resolutie kan gezien worden als een duw in de richting van het afschaffen van de praktijk van het zwart schilderen van gezichten om een bepaald personage te vertolken. Het is namelijk de eerste keer dat hierover door het Europees parlement een duidelijk politiek standpunt wordt ingenomen.

Marike Lefevre werkt aan de KU Leuven aan een doctoraatsonderzoek over de conflicten die zich voor doen tussen het streven om populaire cultuur (Zwarte Piet, Aalst Carnaval,..) te veranderen via mensenrechten en de eis om populaire cultuur in stand te houden eveneens op basis van mensenrechten.