‘Zolang het maar geen buitenlander is’: Liz Truss gedoodverfde favoriet om Johnson op te volgen

Liz Truss ligt op koers om Boris Johnson volgende week op te volgen als premier van het Verenigd Koninkrijk. Met haar wacht de Conservatieve Partij alweer een onzekere toekomst.

Het betekent een einde van een korte maar bewogen periode: na een kleine drie jaar premierschap treedt Boris Johnson op 6 september af als voorzitter van de Conservatieve en Unionistische Partij, en bijgevolg als eerste minister van het Verenigd Koninkrijk. Zijn van schandalen doordrongen leiderschap – van lockdownfeestjes tot nauwe contacten met onkiese Russen – bleek begin juli niet meer houdbaar. Tientallen vooraanstaande regeringsleden vonden het echt welletjes toen bleek dat Johnson een vertrouweling had gepromoveerd naar wie een onderzoek wegens seksueel wangedrag liep. De oud-burgemeester van Londen, die jarenlang naar het premierschap had toegewerkt, moest afstand nemen van zijn troon.

Het was onder meer Rishi Sunak, voormalig minister van Financiën, die de muiterij tegen Johnson een flinke duw gaf door ontslag te nemen. ‘Ik moet jammer genoeg vaststellen dat we op deze manier niet verder kunnen werken’, schreef hij begin juli in zijn ontslagbrief. In die periode was Mary Elisabeth ‘Liz’ Truss nergens te bespeuren. Ver weg van de intriges vertoefde de minister van Buitenlandse Zaken met haar ambtgenoten op de G20-top op het Indonesische eiland Bali. Pas wanneer het kwaad voor Johnson was geschied, landde Truss in Londen. ‘Handig’, zegt publicist en voormalig lid van de Conservatieve Partij Joshua Livestro daarover aan Knack.

Na ettelijke verkiezingsrondes zijn het Sunak en Truss die overblijven om het stokje van Johnson over te nemen. Sunak staat te boek als een gematigde brexiteer met een zakelijke stijl, Truss als de voormalige remainer die intussen uit machtsoverwegingen vooral de radicale facties van de partij bedient. De 150.000 à 200.000 actieve partijleden kunnen per post of online hun stem op een van beiden uitbrengen. Met 60 versus 28 procent in de peilingen is Truss de gedoofverfde favoriet.

Niet populair

Dat betekent niet dat Sunak en Truss populair zouden zijn. Uit een rondvraag van het peilingbureau YouGov blijkt dat de Conservatieven Boris Johnson nog altijd geschikter vinden als premier en als partijleider dan een van deze twee. Vanuit die optiek is het voor de partij bang afwachten of Truss haar in januari 2025 naar een nieuwe verkiezingsoverwinning kan loodsen. ‘Vooral onder de Conservatieve parlementsleden bestaat daar ongerustheid over’, zegt Livestro. ‘Ze vrezen dat Labour de verkiezingen zal winnen en het kiessysteem – al dan niet samen met de Liberal Democrats – proportioneler zal maken.’ Daarom wordt gespeculeerd dat Truss vervroegde verkiezingen zal uitschrijven zodra de partij er in de peilingen wat beter voor staat.

Aan onze kant van het Kanaal kijkt men met enige verbazing naar wat Truss tijdens de campagne zoal vertelt. Diplomatisch toont ze zich zelden. Toen haar werd gevraagd of de Franse president Emmanuel Macron een vriend of een vijand is, antwoordde ze ‘dat de jury de vraag nog steeds in beraad houdt’. Macron riposteerde dat het Verenigd Koninkrijk altijd een belangrijke partner zal zijn, ‘ongeacht of zelfs ondanks de politieke leiders van het land’. Hoeft het te verbazen dat de Europese Commissie er niet helemaal gerust op is? ‘Ze draait voortdurend mee met de wind. Het is moeilijk in te schatten wat ze nu eigenlijk wil’, vertelt een goedgeplaatste Europese diplomaat.

Wellicht zal Truss meteen moeten beslissen hoe het Verenigd Koninkrijk met de Europese Unie wil omgaan. Nog voor ze goed en wel naar de ambtswoning in Downing Street 10 kan verhuizen, moeten de eerste knopen al worden doorgehakt. Ten laatste op 15 september wil Londen van Brussel duidelijkheid over de vraag of de Britten alsnog kunnen deelnemen aan het Europese universitaire onderzoeksprogramma Horizon en de nucleaire samenwerking Euratom. Diezelfde dag loopt ook de deadline af waarop Londen moet antwoorden op vijf Europese inbreukprocedures omdat de Britten de brexitakkoorden niet zouden respecteren.

Patriottistisch optimisme

Niet dat de brexit momenteel de grootste zorg van de Britten is, wel de algemene prijsstijgingen. En dat zal de komende weken en maanden niet bepaald beter worden. Energieregulator Ofgem voorspelt dat de gemiddelde energierekening zal stijgen van omgerekend 2230 euro tot maar liefst 5895 euro. Pessimistisch wordt Truss er naar eigen zeggen niet van, volgens haar heeft het Verenigd Koninkrijk de kracht om sterker uit deze crisis te komen. Dat ongefundeerde patriottistische optimisme is tekenend voor de Conservatieve Partij sinds de brexit. Maar maatregelen en voorstellen blijven uit, tot grote onvrede van oppositiepartij Labour. Dat Johnson zijn laatste dagen als premier vooral op vakantie in het buitenland doorbracht, helpt ook al niet.

‘De partij is de weg kwijt, en dat zal er met Truss vermoedelijk niet beter op worden’, zegt Alexander Clarkson, docent Europese studies aan King’s College. ‘Vroeger hadden vooral de gematigde Tories zoals Sunak het voor het zeggen, vandaag zwaaien de ideologische puriteinen de plak. De opvattingen vernauwen snel, en complexe discussies betekenen politieke zelfmoord. Het begint steeds meer op de Amerikaanse Republikeinse Partij sinds het presidentschap van Donald Trump te lijken. Toch zal ook Truss vroeg of laat beseffen dat er structurele dynamieken bestaan waar ze niet omheen kan. Het Verenigd Koninkrijk heeft nu eenmaal arbeidsmigratie en goede relaties met de Europese Unie nodig. Met haar leeft de partij in een staat van ontkenning.’

Livestro is het daarmee eens. ‘Haar voorstellen wekken toch enige verbazing. Zo wil ze de belastingen verlagen om de hoge energieprijzen te compenseren, maar sinds de brexit en de coronacrisis is er geen budgettaire speelruimte meer.’ Ook in de gezondheidszorg wil ze snoeien, net op het moment dat de spoeddiensten zo veel handen tekort komen dat mensen in nood urenlang moeten wachten vooraleer ze hulp krijgen. Sunak is op dat vlak realistischer, maar zijn aanpak slaat niet aan. Dat komt onder meer omdat er vanuit de partij een kleine lastercampagne tegen hem werd gevoerd, onder meer over de belastingen die zijn steenrijke vrouw niet betaalt. Vermoedelijk speelde Johnson daar uit weerwraak ook een rol in.

Maar er speelt meer, meent Clarkson. ‘De Conservatieve Partij mag dan wel erg divers zijn, voor de grassrootsconservatieven is het nog altijd moeilijk dat iemand van buitenlandse origine premier wordt van het land. Dan veel liever Liz Truss.’