Met de nominatie van Kaja Kallas als Hoge Vertegenwoordiger krijgt Europa voor het eerst een Estse diplomatiek leider. ‘Dit is een middelvinger naar Rusland.’
‘Grote landen kunnen fouten maken en overleven. Kleine landen hebben die foutenmarge niet.’
Er is geen Europese leider die haar vaderlandse geschiedenis beter in een oneliner krijgt dan Kaja Kallas. Sinds het begin van de Russische invasie van Oekraïne is Estse premier dé rijzende ster op het Europese toneel. Als leider van een piepklein landje – Estland heeft nauwelijks meer inwoners dan Brussel – bokst ze al jaren ver boven haar gewicht. Ze is welbespraakt, diplomatiek handig, en uiterst mediageniek: naast Ests spreekt ze eveneens Engels, Frans, Fins en Russisch.
Dat Kallas gisteren officieel genomineerd werd als kandidaat om de volgende Hoge Vertegenwoordiger van de Europese Unie te worden, is een triomf voor Estland. Als Hoge Vertegenwoordiger zou Kallas aan het hoofd van de Europese diplomatie komen. Nooit eerder bekleedde een leider uit het Balticum een belangrijkere Europese positie.
‘Estland is een toonbeeld van Europese integratie’, zegt Steven Blockmans, onderzoeker bij het International Centre for Defence and Security in Tallinn. Het Estse onderwijssysteem scoort hoog in de Pisa-onderzoeken. Estland is een internationale voortrekker in digitale dienstverlening. En vanaf volgend jaar wordt verwacht dat Estland een nettobetaler wordt aan de Europese Unie. ‘Dat vieren ze hier echt’, benadrukt Blockmans. ‘De Esten zien dat echt als een overwinning op de geschiedenis.’
Politieke familie
Kaja Kallas komt uit een familie die politiek en patriottisme ademt. Haar vader Siim Kallas was premier van Estland van 2002 tot 2003, en vervolgens Eurocommissaris onder de beide commissies van José Manuel Barroso. Haar overgrootvader Eduard Alver was tijdens de Estse onafhankelijkheidsoorlog (1918-1920) leider van de Kaitseliit, het Estse vrijwilligersleger dat de bolsjewieken tot staan bracht. Ook Kallas’ moeder ervoer de vaderlandse geschiedenis van Estland aan den lijve. Zij werd met haar grootmoeder en overgrootmoeder als zes maanden oude baby naar Siberië gedeporteerd.
Mag het verbazen dat Kallas, net als de overgrote meerderheid van haar landgenoten, een gezond wantrouwen koestert tegenover de intenties van de buurman? Niet toevallig was ze een van de weinige politieke leiders die vóór het begin van de Russische invasie al wapens stuurden naar Oekraïne. Mag het verbazen dat Kallas, net als de overgrote meerderheid van haar landgenoten, een gezond wantrouwen koestert tegenover de intenties van de buurman? Niet toevallig was Kallas een van de weinige politieke leiders die vóór het begin van de Russische invasie al wapens stuurde naar Oekraïne. De Javelin-antitankwapens die Estland dagen voor de invasie aan Oekraïne bezorgde, bleken cruciaal bij de verdediging van Kiev. Toen Estland in januari 2022 zijn Duitse houwitsers naar Oekraïne wilde zenden, werd die transfer tegengehouden door Duitsland.
Sinds het begin van de invasie heeft Estland die lijn doorgetrokken. Maar liefst 1,6 procent van het Estse bbp gaat op jaarbasis naar Oekraïne: geen land geeft in verhouding meer. Estland werd het eerste land om tegoeden te confisqueren van Russen die op een sanctielijst staan. Vorig jaar besteedde Estland 3,21 procent van zijn bbp aan defensie, een percentage dat de volgende jaren nog zal toenemen. Met nieuwe pantservoertuigen, nieuwe luchtafweersystemen en artillerie wil Estland zijn leger verder moderniseren.
Russisch imperialisme
Dat Kallas nu een grote rol in de Europese diplomatie en de Commissie zal spelen, is ook een belangrijke toegeving aan Oost-Europa. ‘In veel Baltische landen voelt dit aan als een erkenning’, zegt Blockmans. ‘Veel Letse, Estse of Litouwse leiders voelden zich lange tijd miskend, omdat hun waarschuwingen over Russische agressie nooit helemaal ernstig werden genomen. De benoeming van Kallas als Hoge Vertegenwoordiger is een erkenning dat landen als Estland of Polen een grotere invloed krijgen in de Europese opstelling tegenover Rusland. Dit is een duidelijke opgestoken middelvinger naar Rusland.’
Kallas is uitermate expliciet in haar analyse van de Russische dreiging. In december 2022 publiceerde Kallas een essay in het diplomatieke vakblad Foreign Affairs. Europa begrijpt de Russische dreiging fundamenteel verkeerd, betoogt Kallas. ‘Het Kremlin heeft meermaals duidelijk gemaakt dat het Oekraïne van de kaart wil vegen.’ ‘De massale inzet van moord, foltering en verkrachting als oorlogwapen’ is volgens haar ‘een kenmerk van de Russische manier van oorlog voeren’. Ze definieert Rusland als een imperium dat omringende landen verovert, koloniseert en etnisch zuivert.
Kallas was een van de weinige politieke leiders die vóór het begin van de Russische invasie al wapens stuurde naar Oekraïne.
Vredesgesprekken hebben volgens Kallas ‘weinig kans van slagen’ zolang Rusland zijn doel niet opgeeft om Oekraïne te veroveren. Ze is genadeloos voor de zogenaamde appeasers die aandringen op onderhandelingen met Rusland. ‘Als premier van Estland, een NAVO-frontstaat die een halve eeuw Sovjetbezetting heeft meegemaakt, weet ik wat vrede onder Russische voorwaarden echt betekent. Russische vrede betekent niet het einde van het lijden, maar net meer wreedheden. Het enige pad naar vrede is Rusland uit Oekraïne duwen.’
Toch zou het verkeerd zijn om Kallas als een Ruslandhavik te bestempelen. Binnen de Estse context, en eigenlijk binnen de context van de drie Baltische landen, vertolkt Kallas de mainstreampositie. ‘De Baltische landen zien Rusland als een existentiële dreiging’, zegt Michelle Haas, die als onderzoeker aan de Universiteit Gent het defensiebeleid van de Baltische staten bestudeert. ‘Sinds de annexatie van de Krim in 2014 leeft in Estland de vrees dat het ook door Rusland zou worden aangevallen. Sinds de Russische invasie is dat dreigingsgevoel alleen maar toegenomen. Esten, Letten en Litouwers liggen er écht wakker van.’
Die uitgesproken houding tegenover Rusland gaat niet onopgemerkt voorbij in Moskou. Op 13 februari van dit jaar werd Kallas het eerste Europese staatshoofd dat door Rusland op een zwarte lijst werd gezet. De officiële Russische motivatie daarvoor is hoogst opmerkelijk. Dmitrij Peskov, Poetins woordvoerder, beschuldigde Kallas van ‘het ontheiligen van de historische herinnering’. Daarmee refereert Rusland aan de beslissing van veel ex-Sovjetlanden om Sovjetmonumenten – die voor Letten, Esten en Litouwers een symbool zijn van onderdrukking en bezetting – te ontmantelen. De beschuldiging is des te opmerkelijker omdat die uitgaat van het Russisch ministerie van Binnenlandse – en dus niet Buitenlandse – Zaken. Dat wekt minstens de suggestie dat Rusland Estland niet helemaal als een buitenlandse aangelegenheid beschouwt. Zoals het oude Russische spreekwoord gaat: een kip is geen vogel, en Polen ligt niet in het buitenland.
Zal Poetin zijn land uit elkaar doen vallen? ‘Rusland is een koloniaal rijk in de ontkenningsfase’
Onpopulaire belastingverhogingen
In eigen land heeft Kallas geen uitgesproken ideologisch profiel. Ze is een overtuigd liberaal, al blijkt die overtuiging in de beste liberale traditie erg kneedbaar. Als premier regeert ze even vlot over rechts als over links. Sinds haar aantreden in 2021 leidde ze maar liefst drie kabinetten. Aanvankelijk vormde ze een coalitie met de liberaal-conservatieve centrumpartij, die ze in 2022 inwisselde voor een coalitie met de christendemocratische partij Isamaa en de Sociaal-Democratische Partij. Na de parlementsverkiezingen van 5 maart 2023, waarbij Kallas Hervormingspartij overtuigend won, wisselde ze Isamaa in voor de links-liberale Eesti 200.
In eigen land heeft Kallas’ reputatie enige nodige averij opgelopen. In augustus 2023 raakte bekend dat haar echtgenoot Arvo Halik ondanks de oorlog zaken bleef doen met Russische bedrijven. Hoewel hij strikt genomen geen wet heeft overtreden, plaatste de onthulling Kallas – een fervent criticaster van westerse bedrijven die nog altijd handel drijven met Rusland – in een lastig parket.
Minstens zo belangrijk zijn de belastingverhogingen die ze doorvoerde om het ontsporende begrotingstekort te beperken, nadat ze tijdens de verkiezingen expliciet had beloofd dat de belastingen niet zouden stijgen. Haar principiële opstelling tegenover Rusland – Kallas besliste het land los te koppelen van goedkope Russische energie – joeg de inflatie aan, een probleem dat haar regering lange tijd niet onder controle kreeg. Het zorgt ervoor dat Kallas naar Europa trekt. Bij het aantreden van haar derde kabinet kreeg ze nog steun van 40 procent van de bevolking, nu is dat volgens peilingen nog maar zo’n 19 procent. ‘Dit aanbod komt op het ideale moment’, zegt Blockmans. ‘Na drieënhalf jaar regeren was de glans er toch een beetje af.’
Moeilijke positie
Tegelijk zal het voor Kallas niet meevallen om als Hoge Vertegenwoordiger uit de verf te komen. ‘Het is in institutioneel opzicht een onmogelijke positie’, zegt Blockmans. ‘Je moet als Hoge Vertegenwoordiger zowel loyaal zijn aan de Commissie als aan de lidstaten. Dat blijkt vaak een erg moeilijke evenwichtsoefening.’
Het dient gezegd dat de voorbije Hoge Vertegenwoordigers doorgaans weinig indruk maakten. Catherine Ashton en Federica Mogherini waren relatief onervaren toen ze aantraden en vonden nooit helemaal hun draai. Josep Borrell, die de uitgesproken ambitie had om opnieuw ‘de taal van de macht’ te spreken, bleek te eigengereid voor de job. Het duurde bovendien even voor hij het Ruslanddossier in de vingers kreeg. Bij zijn bezoek aan Moskou in februari 2021 werd hij als een schooljongetje weggezet door de Russische buitenlandminister Sergej Lavrov.
Bovendien zal het voor Kallas niet makkelijk zijn om andere landen mee te krijgen. ‘Voor veel Zuid-Europese landen is Rusland nu eenmaal niet de absolute prioriteit’, zegt Michelle Haas. ‘Zij zien Rusland niet als een zodanig acute dreiging dat ze hun defensiebeleid ervoor willen omgooien. Met die gevoeligheden zal Kallas rekening moeten houden.’
Daarbij komt dat Kallas politiek gesproken in het verliezende kamp zit. Sinds de Europese verkiezingen is Renew Europe, de fractie van Europese liberalen, slechts de vierde fractie in het Europees Parlement. Emmanuel Macron hangt politiek in de touwen, Mark Rutte verlaat de Europese politiek voor de NAVO. Ook de opmars van extreemrechts dreigt haar rol niet bepaald makkelijker te maken. Het pragmatisme dat Kallas in eigen land zo vlot toepast, zal ze dus ook in Brussel nodig hebben. ●
Europees buitenlandbeleid: waarom hoge vertegenwoordiger Josep Borrell faalt