Wie is Éric Zemmour, de Franse provocateur die president kan worden?

In Frankrijk valt al weken niet meer aan hem te ontkomen. Hoewel hij niet eens presidentskandidaat is, hoeft hij in de peilingen alleen president Emmanuel Macron voor zich te dulden. Een portret van Éric Zemmour, de polemist die weldenkend Frankrijk op de knieën wil dwingen.

Geen Fransman ontsnapt aan het allesverterende verval van de Franse cultuur. Zelfs Éric Zemmour, de polemist die de Franse taal ‘een meesterwerk in gevaar’ noemt, dat ten prooi dreigt te vallen aan de demonen van het feminisme en de moderniteit, slaagt er niet meer in om correct Frans te schrijven. In de eerste zin van La France n’a pas dit son dernier mot (Frankrijk is nog niet einde verhaal, nvdr), zijn recentste pennenvrucht, staat een knoert van een spelfout. In plaats van J’ai péché, je le confesse (ik geef toe dat ik gezondigd heb) schrijft hij J’ai pêché, je le confesse (ik geef toe dat ik gevist heb).

Het houdt de radicale scherpslijper niet tegen om als een bulldozer doorheen het Franse televisielandschap te razen. Niemand met een internetverbinding of tv kan de schriele zestiger dezer dagen nog ontlopen. Bekende politici als de links-populistische Jean-Luc Mélenchon of de linkse filosoof Michel Onfray stappen met plezier in de ring tegen Frankrijks bekendste polemist. Zelfs president Emmanuel Macron (LREM) zag zich genoodzaakt te reageren op Zemmours polariserende uitspraken. Er wordt al gesproken over de zemmourisation des esprits: zowel ter linker- als ter rechterzijde lijken politieke partijen geobsedeerd door de onophoudelijke interventies en provocaties waarmee Zemmour uitpakt. ‘Hij bepaalt de agenda, terwijl hij niet eens officieel kandidaat is’, zegt Nicolas Baygert, professor politieke communicatie aan het Institut des Hautes Études des Communications (IHECS) in Brussel en het Sciences Po-instituut in Parijs. ‘Hij introduceert nieuwe termen in het politieke debat, en thema’s die voorheen nooit besproken werden. Hij flirt met samenzweringstheorieën, waardoor hij alle politieke partijen dwingt om te reageren.’

Zemmour is momenteel inderdaad geen presidentskandidaat. Officieel is hij alleen op promotour voor zijn nieuwe boek, maar niemand die eraan twijfelt dat hij weldra officieel zal kandideren. In een peiling toonde 17 procent van de Fransen zich vorige week bereid om bij de presidentsverkiezingen in april volgend jaar op hem te stemmen. Alleen president Emmanuel Macron (24 procent) doet momenteel beter. Dat zou betekenen dat Zemmour kans maakt om de tweede ronde van de presidentsverkiezingen te halen, vóór centrumrechtse kandidaten als Xavier Bertrand (ex-Les Républicains, nu onafhankelijk) of de radicaal-rechtse Marine Le Pen (Rassemblement National). Zelf is hij ervan overtuigd dat hij 70 procent van het Franse publiek kan aanspreken.

Vijanden genoeg

Zemmour komt niet uit het niets. Hij is een ouwe rot in de Franse dagbladenjournalistiek, onder meer bij Le Quotidien de Paris en Le Figaro. Bekendheid verwerft hij pas halverwege de jaren 2000, wanneer hij ontdekt wordt als tv-persoonlijkheid. In het uiterst strijdvaardige klimaat van de Franse talkshows, waar gesprekspartners naar goede Gallische traditie weleens een verbale menhir naar elkaars hoofd slingeren, voelt hij zich als een vis in het water. Zemmour treedt er op als ‘sniper’, een polemist die het debat probeert op te poken met provocerende interventies die niet noodzakelijk getuigen van een gedegen dossierkennis.

Maar bovenal is Zemmour een product van de 24 uursnieuwszenders die de laatste twee decennia opgang hebben gemaakt. De voorbije jaren was hij de vedette van CNews, het op een na populairste nieuwskanaal van Frankrijk. CNews is het geesteskind van de conservatieve mediamagnaat Vincent Bolloré, die de zender sinds 2017 in de markt zet als een Franse versie van het Amerikaanse Fox News. Net als Fox News biedt CNews het conservatieve deel van de Franse samenleving een veilige haven, waar elke vorm van wat als progressieve nieuwlichterij wordt ervaren door de mangel wordt gehaald. CNews gaf de voorbije jaren geregeld ruimte aan klimaatnegationisten en complotdenkers ter rechterzijde.

Onder druk van de Conseil Supérieur de l’Audiovisuel (CSA), de Franse nationale mediaregulator, besliste CNews op 13 september afscheid te nemen van zijn goudhaantje. Hoewel Zemmour zich nog steeds niet officieel kandidaat heeft gesteld, oordeelde de CSA dat hij een politieke persoonlijkheid is, die volgens de Franse wet niet elke dag een vrij podium zonder tegenspraak mag krijgen. Ironisch genoeg krijgt het Franse publiek sindsdien alleen maar meer Zemmour te zien. In vrijwel elke televisiestudio mag hij uitleggen dat de dingen die hij verklaart niet meer gezegd mogen worden. Zelfs het roemruchte societyblad Paris Match zette Zemmours weinig flatterende torso al op de voorpagina, waarbij gesuggereerd werd dat hij een meer dan professionele relatie onderhield met zijn 28-jarige assistente. In de Franse politiek tel je pas mee wanneer de gespecialiseerde pers zich verdiept in wat je buiten de echtelijke sponde doet.

Het mag verbazen dat Zemmour zo gemakkelijk de weg vindt naar het Franse mainstreamdebat. Zijn stellingnames zijn ongemeen radicaal. De meest uitgebreide schets van Zemmours denkwereld is Le suicide français, een aaneenschakeling van essays die als een soort kroniek de uiteenrafeling van Frankrijk documenteren. Zemmour beschrijft hoe het geliefde Frankrijk van Napoleon Bonaparte en Charles de Gaulle jaar na jaar geslachtofferd wordt op het altaar van de vooruitgang. Hij beschouwt Frankrijk als een potemkinrepubliek: een façade waarachter het Grote Niets verscholen gaat. Sinds de dood van De Gaulle wordt Frankrijk, aldus Zemmour, ‘als een ezel die geen dorst heeft’ gedwongen om ‘onophoudelijk te buigen en te schrapen, en zich te onderwerpen aan het nieuwe tijdperk’.

Aan vijanden geen gebrek in het sappige proza van Zemmour. Mensenrechten, migratie, feminisme, de homobeweging, het afkalven van de patriarchale samenleving, het algemeen stemrecht: het zijn stuk voor stuk aanslagen op de fiere natie die Frankrijk ooit was. Het Frankrijk van Zemmour is er een waar heteroseksuelen stilaan een bedreigde diersoort worden en vrouwen niet kunnen weerstaan aan hun ‘onweerstaanbare neiging om hun echtgenoot te domineren’. En er is natuurlijk de ‘kolonisering’ en de ‘islamisering van het straatbeeld’ door de influx van voornamelijk Maghrebijnse migranten. In 2019 vergeleek Zemmour de hoofddoek en de djellaba met ‘de uniformen van een bezettingsleger’ van meisjes die ‘een strijd voeren om een territorium te islamiseren’. In 2016 verklaarde hij tijdens een tv-debat op France 5 dat moslims ‘de keuze moeten maken tussen de islam en Frankrijk’. Hij heeft al meermaals aangekondigd dat de aanwezigheid van moslims binnen de Franse landsgrenzen tot een burgeroorlog zal leiden.

In zijn laatste boek en tijdens zijn tv-optredens flirt Zemmour nadrukkelijk met Le grand remplacement (letterlijk: de grote vervanging), een samenzweringstheorie bedacht door de radicaalrechtse zonderling Renaud Camus, die ervan overtuigd is dat ‘globale elites’ eropuit zijn om door middel van migratie het blanke ras te laten uitsterven. Zemmour zal nooit beweren dat achter die massamigratie een doelgericht plan zit om het blanke ras te vernietigen, maar stelt wel dat de ‘omvolking’ zich al voltrokken heeft. Als remedie suggereert hij onder meer om een verbod in te stellen op niet-Franse namen en ‘remigratie’ aan te moedigen om ‘de Franse identiteit te redden’. Ook de afschaffing van de doodstraf vindt hij een kapitale fout.

Profeet

Boven alles lijkt Zemmour ervan overtuigd dat Frankrijk enkel door een van bovenaf opgelegde eenheid het hoofd kan bieden aan de boze buitenwereld die de grootsheid van het land belaagt. In Le suicide français citeert hij auteurs die beweren dat La Grande Armée van Napoleon pas verslagen werd toen ook niet-Fransen erin meevochten. Hij verzet zich tegen onderwijs dat regionale talen als het Bretons of het Provençaals bevordert, omdat zulke talen de positie van het Frans kunnen verzwakken. Ook sterk: volgens Zemmour zijn grote Franse leiders onfeilbaar. Zo blijft hij bij hoog en bij laag beweren dat Philippe Pétain, de maarschalk die tijdens de Tweede Wereldoorlog het collaborerende Vichy-Frankrijk bestuurde, Franse Joden uit de klauwen van het nazisme heeft gered. De stelling gaat in tegen overweldigend historisch bewijs, en klinkt vreemd uit de mond van iemand die zelf Joodse ouders heeft en tot voor kort geregeld een synagoge bezocht. Het is vermoedelijk zelfs electoraal niet interessant, omdat weinig Fransen hun stem laten afhangen van historische discussies over de donkere bladzijden uit de geschiedenis van hun land. Jean-Yves Camus, directeur van het Observatoire des radicalités politiques, ziet in die halsstarrigheid een electorale strategie. ‘Zemmour gaat voortdurend op zoek naar manieren om zo grensoverschrijdend mogelijk te zijn. Hij wil buzz creëren, anderen dwingen om te reageren. Hij weet dat revisionistische uitspraken over de rol van Vichy-Frankrijk daar ideaal voor zijn.’

Met zijn kronieken waarin hij het Franse verval documenteert, speelt Zemmour al decennialang in op een uiterst vruchtbaar intellectueel klimaat. Al meer dan vijftig jaar geldt het declinisme in Frankrijk als de nationale hobby bij uitstek. Het is de basis van het oeuvre van Soumission-schrijver Michel Houellebecq, en van bekende filosofen als Michel Onfray of Régis Debray. In een Ipsos-onderzoek in september 2020 gaf maar liefst 78 procent van de Fransen aan dat Frankrijk een land in verval was. De overtuiging van de eigen neergang verbindt links en rechts, jong en oud. Zoals de bekende essayist Alain Duhamel het vorig jaar nog in Libération schreef: ‘Frankrijks grootste partij is de declinistische partij.’

Niet dat Zemmour nooit wordt tegengesproken, of zijn groteske beweringen nooit met feiten worden weerlegd. Hij is al meermaals veroordeeld omdat zijn stellingen de grenzen van de vrijheid van meningsuiting overschrijden. Misschien heeft het ermee te maken dat Zemmour allang niet meer als een essayist, schrijver of zelfs politicus wordt beschouwd. In zekere zin profileert hij zich als een profeet, die al decennialang jeremieert over hoe migratie, de islam, feministen en de homobeweging de ondergang van Frankrijk hebben ingeluid. Door luidruchtig en balsturig zijn standpunten te blijven verdedigen, lijkt Zemmour een soort immuniteit te hebben ontwikkeld voor de feitelijke weerleggingen waarmee gewone stervelingen zo vaak geconfronteerd worden. Net zoals elke profeet geniet Zemmour het comfort dat zijn publiek alleen de woorden registreert die het wil horen, en de delen waarmee het niet akkoord gaat gemakshalve buiten beschouwing laat.

En zoals het een ware profeet betaamt, zijn de stelligheden en analyses die Zemmour poneert niet op zichzelf van toepassing. De polemist die zegt dat Frankrijk instort door migratie, is zelf een kind van Maghrebijnse Joden. De voorman die de masculiniteit in de Franse samenleving wil aanjagen, heeft het voorkomen van een schriele kantoorklerk. De heraut die fulmineert tegen de politieke correctheid van de mainstreammedia, heeft decennialang meegedraaid in het journalistieke wereldje. Zemmour is de flanerende Parijzenaar die opkomt voor het klootjesvolk uit de banlieues en het perifere Frankrijk.

Alexis Pichard, Amerikakenner aan de Université Paris Nanterre, ziet opvallende parallellen met de opmars van Donald Trump in 2016. ‘Net als Trump slaagt Zemmour erin om in te spelen op diepe, irrationele angsten met betrekking tot gevoelige thema’s waarover doorgaans met grote voorzichtigheid wordt gesproken. Een belangrijk deel van zijn achterban staat volledig achter hem. Zijn aanhangers zien zijn ontsporingen niet als ontsporingen, want zij denken net hetzelfde. Zemmour heeft voor hen een bijna messiaanse dimensie. Een aanzienlijk deel van de Fransen beschouwt hem als de redder van het Frans-zijn, van het blanke ras en van de westerse beschaving. Zolang hij zich voordoet als een martelaar van de progressieve media en het politieke establishment wordt alles hem vergeven.’

Oké, boomer

Vooral het Rassemblement National van Marine Le Pen lijkt het kind van de rekening te worden. In een peiling van vorige week zakte Le Pen voor het eerst onder Zemmour. In vergelijking met Le Pen is hij een stuk extremer in zijn uitspraken. Voor hem is Le Pen al even politiek correct als de rest van het politieke establishment. ‘Hij gaat véél verder dan Marine Le Pen’, zegt Jean-Yves Camus. ‘Zemmour is ervan overtuigd dat de islam fundamenteel incompatibel is met Frankrijk. Net als bijvoorbeeld Geert Wilders (partijleider van de radicaalrechtse Nederlandse PVV, nvdr) is hij ervan overtuigd dat er geen wezenlijk verschil bestaat tussen de islam en het islamisme. Le Pen gaat niet zo ver. Zij meent dat moslims geassimileerd kunnen worden tot “echte” Fransen. Het Rassemblement National heeft kandidaten van Maghrebijnse origine op zijn lijst staan. Voor Zemmour is het totaal ondenkbaar dat migranten met een islamitische achtergrond geassimileerd kunnen worden.’

‘Marine Le Pen heeft een dubbel probleem’, analyseert Baygert. ‘Haar eerste probleem is dat ze in de campagne van 2017 getoond heeft dat ze niet de capaciteiten heeft om verkozen te worden en het land te leiden. Ze is door Macron zowel op retorisch als op politiek gebied totaal overvleugeld.’ Ook de strategie van de dédiabolisation, waarmee Le Pen haar partij een fatsoenlijker aanzicht wilde geven, lijkt zich nu tegen haar te keren. ‘Ze heeft haar discours de voorbije jaren aanzienlijk getemperd. Ze wil Frankrijk niet langer uit de Europese Unie, tolereert niet langer antisemitisme en heeft zelfs homoseksuele partijtoppers gehad. Dat was onder Jean-Marie Le Pen volslagen ondenkbaar geweest. Voor een deel van het rechtse publiek is Le Pen une boomeuse molle, een softe boomer die op Instagram kattenfoto’s post om sympathiek over te komen. Ze draait ondertussen al zo lang mee dat ze geen antisysteemskandidaat meer is.’

Het valt te betwijfelen of een kandidatuur van Zemmour enige kans op succes zou hebben. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Donald Trump heeft hij geen partijstructuur die zijn schouders onder een mogelijke campagne kan zetten. In tegenstelling tot bijvoorbeeld de VS, waar de Republikeinse Partij primary’s houdt om de kandidaat ter rechterzijde te bepalen, weigeren Les Républicains beslist een dergelijke oefening te houden. Bovendien verloopt de presidentiële verkiezing per algemene stemming, waardoor hij niet met een minderheid van de stemmen verkozen kan worden. Een strijd tegen Zemmour zou voor Macron mogelijk zelfs een probleem oplossen, omdat Zemmour polariserend genoeg is om voldoende Fransen naar de stembus te jagen en ze ervan te overtuigen om – eventueel met de neus dichtgeknepen – toch voor Macron te stemmen.

Tegelijk heeft de zemmourisation een impact op de campagne. Zijn aanwezigheid was al genoeg om een bezadigde topambtenaar als Michel Barnier ertoe te inspireren om als presidentskandidaat een migratiestop af te kondigen. De voormalige brexitonderhandelaar, die Britten en Europeanen de voorbije jaren voorhield dat samenwerking en vrij verkeer van personen essentiële verworvenheden zijn die het Europese volk opstuwen in de vaart der volkeren, trekt nu – overigens met weinig overtuiging – de soevereinistische kaart. Ook Nicolas Baygert stelt vast dat Zemmour nu al het Overton-venster vergroot, het spectrum van ideeën dat politiek aanvaardbaar wordt geacht. ‘Hij verlegt de grenzen van wat mainstream is’, meent Baygert. ‘Naast die van Zemmour lijken veel ideeën van Marine Le Pen best redelijk.’