Wat moet u weten over de verkiezingen voor het Europees Parlement?

Van donderdag tot en met zondag trekken ruim 370 miljoen Europeanen naar de stembus. Zondag is het de beurt aan België.

‘Wij stellen vast dat de grote problemen van dit land niet bij de regio’s liggen, maar dat het vooral nationale of Europese problemen zijn. Het energiebeleid en het klimaat zijn op Europees niveau, fiscale gerechtigheid ligt op het Europese niveau.’ In een debat tussen Vlaams minister-president Jan Jambon (N-VA) en MR-voorzitter Georges Louis-Bouchez in Terzake liet die laatste er geen twijfel over bestaan: op sommige beleidsdomeinen gaat het in Europa om de knikkers, en niet op federaal of Vlaams niveau.

Lees: de verkiezingen voor het Europees Parlements doen er wel degelijk toe. Naast de Raad van Ministers is het Europese halfrond namelijk een van de twee wetgevende kamers in de Europese Unie. Op heel wat domeinen waarvoor de EU bevoegd is, kan een meerderheid van het Europees Parlement een akkoord vinden met de lidstaten. Zo ontstaan er Europese afspraken die de lidstaten moeten omzetten in nationale wetgeving. Doen ze dat niet, te laat of foutief, dan kunnen ze door het Europees Hof van Justitie tot een boete veroordeeld worden.

Beperkte opkomst

Deze week mogen ruim 370 miljoen Europeanen rechtstreeks mee beslissen over de samenstelling van dat invloedrijke parlement. Donderdag bijt Nederland de spits af, vrijdag zijn Ierland en Tsjechië aan de beurt, zaterdag is het aan Letland, Malta, Slowakije en Italië, zondag tot slot aan alle andere lidstaten, waaronder België.

Opvallend: ons land is de enige Europese lidstaat die de mogelijkheid biedt om per post, op een ambassade of via volmacht te stemmen. Zondag, rond 11 uur ’s avonds, worden de eerste resultaten verwacht.

De Europees Parlementsverkiezingen worden in veel lidstaten als een bijzaak beschouwd. Dat vertaalt zich ook in de opkomst: bij de vorige stembusgang in 2019 kwam maar iets meer dan de helft van de stemgerechtigde Europeanen opdagen. In 2014 ging het zelfs maar om een kleine 43 procent. Dat was het absolute dieptepunt sinds de eerste rechtstreekse Europees Parlementsverkiezingen in 1979 – toen bracht nog 62 procent van de kiezers uit negen Europese lidstaten een stem uit.

Vanaf 16 jaar

Net zoals in Luxemburg, Griekenland en Bulgarije geldt er voor de Europese stembusgang in België een opkomstplicht, ditmaal zelfs vanaf 16 jaar. In tegenstelling tot de provinciale lijsten bij de Vlaamse en federale verkiezingen bestaat er bij de Europese verkiezingen een Vlaamse kieskring. Voor de Europees Parlementsverkiezingen is het in Vlaanderen dus mogelijk om voor een kandidaat uit West-Vlaanderen te stemmen, ook al woon je pakweg in Limburg of Vlaams-Brabant.

16- en 17-jarigen die Europees niet stemmen? Die riskeren geen sanctie

Vanaf 16 juli, de dag waarop het nieuwe Europees Parlement voor de komende vijf jaar aan zijn taken begint, zal het halfrond 720 afgevaardigden tellen. 22 zetels zijn voorbehouden voor België, waarvan twaalf voor Nederlandstaligen, acht voor Franstaligen en één voor een Duitstalige volksvertegenwoordiger. Momenteel hebben het Vlaams Belang en de N-VA drie zetels, de Open VLD en de CD&V twee stuks, Vooruit en Groen moeten het met één zitje stellen, de PVDA heeft er geen.

Coalitie

Anders dan in België en Vlaanderen, bestaat er in het Europees halfrond geen vaste meerderheid op basis van een regeerakkoord. Wel integendeel: per wetsvoorstel of amendement kan de samenstelling van een meerderheid wisselen. Wel bestaat er vrijwel steeds een informele coalitie van min of meer gelijkgestemde fracties. De afgelopen vijf jaar bestond die uit de centrumrechtse Europese Volkspartij (CD&V), de Europese sociaaldemocraten (Vooruit), het liberale Renew Europe (Open VLD) en de Europese Groenen (Groen).

De Europese Volkspartij is al decennialang de grootste fractie, gevolgd door de Europese sociaaldemocraten en de liberalen. Vraag is deze keer vooral wie de derde grootste fractie wordt: de liberalen, de conservatieven of radicaal-rechts? De liberalen staan op verlies in vergelijking met 2019, de conservatieve en radicaal-rechtse staan op winst. De radicaal-rechtse fractie, waar ook het Vlaams Belang deel van uitmaakt, hangt echter met haken en ogen aan elkaar – recent werd nog de Duitse AfD buitengezet.

Cordon sanitaire

Naargelang hun politieke stroming verzamelen gelijkgestemde nationale partijen zich na elke Europese verkiezing in Europese fracties. Zo’n fractie moet uit minstens 23 Europarlementsleden van minstens 7 lidstaten bestaan en levert voor de deelpartijen meer middelen, meer spreektijd en betere posities in de 24 vaste parlementaire commissies op.

Momenteel bestaan er zeven fracties, en zijn er enkele nationale partijen die in geen enkele fractie zitten – denk maar aan de Fideszpartij van de Hongaarse premier Viktor Orbán.

In de dagen en weken na de Europese verkiezingen zullen fracties er alles aan doen om zo veel mogelijk nationale partijen ervan te overtuigen zich bij hen te voegen. Zo denken conservatieve en extreemrechtse partijen er al jarenlang (tevergeefs) over na om een verenigde superfractie op te richten – misschien lukt dat ditmaal wel. Het wordt ook uitkijken of de N-VA bij de Europese Conservatieven en Hervormers blijft, naar de Europese Volkspartij verhuist, of in een gloednieuwe fractie terechtkomt.

Het zijn de machtsverhoudingen tussen de fracties die in de dagen en weken na de verkiezingen bepalen wie de voorzitters en vicevoorzitters worden van het Europees Parlement en de parlementaire commissies worden. Niet iedereen komt voor die invloedrijke functies in aanmerking, want net zoals in België bestaat er ook in het Europees Parlement een cordon sanitaire tegen extreemrechts. In 2019 verdeelden alle fracties zulke functies onder elkaar, het extreemrechtse Identiteit en Democratie van het Vlaams Belang bleef met lege handen achter.

Koehandel

Ook nu zal er op de Europese verkiezingen een koehandel over Europese topfuncties volgen. De posities van voorzitter van de Europese Commissie (5 jaar), voorzitter van de Europese Raad (2,5 jaar), voorzitter van het Europees Parlement (2,5 jaar) en de Hoge Vertegenwoordiger voor het Europees Buitenlandbeleid (5 jaar) zijn vacant. Naar verwachting zullen de Europese staatshoofden en regeringsleiders over die functies beslissen op de Europese top van 27 en 28 juni in Brussel. Bij die verdeling houdt men rekening met de verkiezingsuitslag, het politieke gewicht van de lidstaten, geografische evenwichten enzovoort.

De voorzitter van de Europese Commissie is de meest begeerde functie en gaat doorgaans naar de grootste fractie. Het zijn de staatshoofden en regeringsleiders die aan het Europees Parlement een kandidaat-commissievoorzitter voorstellen, nadien moet het Parlement die in een geheime stemming goedkeuren met een absolute meerderheid van minstens 361 zetels.

Wat met Von der Leyen?

Verwacht wordt dat de leiders Ursula von der Leyen opnieuw zullen voordragen. Maar als het Parlement haar niet meer lust, moeten de leiders binnen de maand een nieuwe kandidaat voorstellen.

Dat laatste scenario is ditmaal lang niet ondenkbaar. Von der Leyen haalde het in 2019 ook maar met 9 stemmen op overschot, en krijgt voor haar Green Deal– en migratiebeleid kritiek aan beide kanten van het politieke spectrum – ook in haar eigen fractie zeggen sommigen niet meer voor haar te zullen stemmen.

Daarom circuleren er al een tijdlang andere namen voor het Commissievoorzitterschap: de Italiaanse ex-premier Mario Draghi, de Griekse regeringsleider Kyriakos Mitsotakis, zijn Kroatische ambtgenoot Andrej Plenkovic of de Roemeense president Klaus Johannis.

In het najaar stemt het Europees Parlement bovendien over het volledige College van Commissarissen. De Commissarissen worden in de eerste plaats voorgedragen door de lidstaten, en krijgen van de Commissievoorzitter een inhoudelijke portefeuille – denk aan Landbouw, Industrie of Gezondheid. Voorafgaand de stemming over het 27-koppige college wordt elke kandidaat-eurocommissaris in het halfrond urenlang op de rooster gelegd. Er valt altijd wel iemand door de mand bij gebrek aan kennis of vanwege diens verleden.