Het nieuwe Amerikaanse steunpakket voor Oekraïne helpt Europa vooral tijd te winnen. ‘Dit is een krachtig signaal dat het Westen Oekraïne zal blijven steunen.’
‘Waarom, godverdomme, aarzelen we alweer zó lang om het heldhaftige Oekraïense volk de wapens te geven waarop het zo wanhopig wacht?’ Nee, aan voormalig Brits premier Boris Johnson is bepaald geen behoedzame diplomaat verloren gegaan. Maar met de boude vraag, die hij midden april in een zelf opgenomen filmpje opwierp, legt Johnson wel de vinger op een gapende Europese wonde.
De toestand in Oekraïne is al maanden alarmerend. Door een gebrek aan munitie en luchtafweer is het land niet langer in staat zich te verdedigen tegen de rakettenregen waarmee Rusland de Oekraïense energievoorziening vernietigt. Grootsteden als Charkiv en Odessa worden bijna dagelijks bestookt. Het plaatst Oekraïne voor een verschrikkelijk dilemma: moet het zijn schaarse luchtafweer gebruiken om soldaten aan de frontlijn te beschermen, of burgers in de steden?
De Oekraïense president Volodymyr Zelensky wijst al maandenlang op het nijpende tekort aan luchtafweer. Ook Oleksandr Syrsky, de Oekraïense opperbevelhebber, slaakte vorige week een noodkreet: Rusland heeft meer soldaten, technologisch superieure wapens en meer munitie. Het strategisch belangrijke stadje Tsjasiv Jar dreigt in Russische handen te vallen, waardoor Rusland in een positie kan komen om de rest van de regio Donetsk te bezetten. De munitietekorten maken het bovendien moeilijker om extra Oekraïense soldaten te rekruteren.
Rusland produceert jaarlijks bijna drie keer zoveel munitie als de VS en Europa samen.
Stokkende wapenleveringen
Toch lijken die noodkreten maar mondjesmaat bij de Europese leiders door te dringen. Op de top van Europese staatshoofden en regeringsleiders die midden april plaatsvond, stond Oekraïne eerst niet eens op de agenda. Het was nochtans de laatste top vóór de Europese verkiezingen. Pas toen het Westen wel in staat bleek de Iraanse raketaanvallen op Israël te verhinderen en na aandringen van onder meer Denemarken schoot voorzitter van de Europese Raad Charles Michel alsnog wakker. Rusland bombardeerde Oekraïne als het ware tot gespreksonderwerp.
En kijk: in de gemeenschappelijke verklaring na de top viel er naar Europese maatstaven toch wat urgentie te bespeuren. ‘Oekraïne heeft dringend behoefte aan luchtverdedigingssystemen, munitie en raketten. Op dit kritieke moment zullen de Europese Unie en de lidstaten de levering van alle nodige militaire bijstand versnellen en opvoeren.’ Vooral Duitsland nam daarbij het voortouw: het besloot een bijkomend Patriot-luchtafweersysteem te leveren en voerde ook in Brussel de druk op. ‘Rusland put voordeel uit de gaten in de Oekraïense luchtverdediging. Het is aan ons om te helpen zodat Oekraïne zich tegen de moorddadige aanvallen kan verdedigen’, schreven twee Duitse ministers vorige week aan hun Europese collega’s in een brief die Knack kon inkijken.
De Oekraïense tekorten beperken zich niet tot luchtafweer alleen. Volgens de Universiteit van Kiel, die de westerse wapenleveringen aan Oekraïne documenteert, lag het aantal beloofde westerse wapenleveringen aan Oekraïne tussen augustus en oktober 2023 bijna 90 procent lager dan in dezelfde periode het jaar voordien. Van de miljoen artilleriestukken die de Europese Unie in één jaar tijd wilde leveren, raakte maar de helft tijdig in Oekraïne – volgens Kiev gaat het zelfs maar om een derde. Ondertussen is Rusland overgeschakeld op een oorlogseconomie en slaagt het erin nieuwe wapens en munitie bliksemsnel aan het front te krijgen. Terwijl Rusland dagelijks tot tienduizend artilleriestukken op Oekraïense stellingen kan afvuren, kan Oekraïne er naar eigen zeggen maar tweeduizend vrijmaken. ‘Noord-Korea heeft het afgelopen jaar meer wapens aan Rusland geleverd dan alle G7-landen en de Ramsteincoalitie (54 bondgenoten van Oekraïne, nvdr) samen,’ zegt Hanna Hopko, voormalig voorzitter van de commissie Buitenlandse Zaken in het Oekraïense parlement. ‘Dat is rampzalig.’
Komt er dan toch wat schot in de zaak? Na afloop van de NAVO-Oekraïneraad afgelopen vrijdag toonde NAVO-secretaris-generaal Jens Stoltenberg zich alvast hoopvol: ‘Ik verwacht snel nieuwe aankondigingen over de luchtverdediging voor Oekraïne.’ Stoltenberg benadrukte bovendien dat Oekraïne momenteel alle prioriteit moet krijgen. ‘Als lidstaten moeten kiezen tussen hun NAVO-capaciteitsdoelstellingen of meer steun leveren aan Oekraïne, dan is mijn boodschap duidelijk: stuur meer naar Oekraïne.’ Volgens een Belgische diplomaat is dat een belangrijke gamechanger. ‘Met zijn aankondiging haalt Stoltenberg een belangrijke politieke grendel weg om extra middelen vrij te maken.’
Is Zelensky nog de juiste man voor Oekraïne?
Russische oorlogsindustrie
En zo tekent er zich stilaan een patroon af: ondanks herhaaldelijke waarschuwingen van Oekraïne schieten veel Europese landen pas in actie wanneer de situatie echt uit de hand dreigt te lopen. Niet zelden is de reactie dan ook nog eens halfslachtig. Hoe komt dat? ‘Ten eerste staat de oorlog in Oekraïne niet overal in Europa even hoog op de agenda. Voor buurlanden Polen, Finland en de Baltische Staten vormt Rusland natuurlijk een veel fundamentelere bedreiging dan voor pakweg Spanje’, verklaart een goed ingevoerde Europese diplomaat aan Knack. ‘Bovendien moeten de Europese leiders veel meer dan Vladimir Poetin rekening houden met de publieke opinie in eigen land – zeker in de aanloop naar de Europese verkiezingen.’ Dat laatste is echter niet noodzakelijk de regel: uit een Europese peiling van vorig jaar blijkt bijvoorbeeld dat slechts 41 procent van de Tsjechische bevolking wapenleveringen aan Oekraïne en de training van soldaten steunt, maar toch neemt Tsjechisch premier Petr Fiala al maandenlang openlijk het voortouw om Oekraïne van munitie te voorzien. De passiviteit aan westerse zijde valt deels te verklaren door praktische beperkingen. Europa heeft niet (meer) de industriële productiecapaciteit om snel enorme hoeveelheden munitie te vervaardigen. Volgens NAVO-schattingen produceert Rusland jaarlijks bijna drie keer zoveel munitie als Amerika en Europa samen.
Het Westen reageert nu eenmaal altijd traag, benadrukt Michelle Haas, die aan de Universiteit Gent onderzoek doet naar het Europese defensiebeleid. ‘In het begin van de grootschalige invasie wilden we alleen helmen en humanitaire hulp leveren, en het duurde lang voordat het Westen bereid was om tanks of gevechtsvliegtuigen te sturen. Bovendien is Europa bezorgd om te provoceren. We mogen niet onderschatten hoezeer de angst voor escalatie bij veel Europese leiders een rol speelt.’
Volgens Hopko schat Europa vooral de motieven van de Russische president Vladimir Poetin verkeerd in. ‘Het is hem om veel meer te doen dan Oekraïne alleen. Deze oorlog is ook tegen Europa gericht.’ Poetin zelf laat daar inderdaad weinig twijfel over bestaan. ‘Het probleem is niet zozeer dat het Westen onze vijand in Oekraïne helpt. Het probleem is het Westen zelf. Dat is onze vijand’, zei Poetin op nieuwjaarsdag tijdens een bezoek aan een militair hospitaal in Moskou.
Bovendien speelt er op het wereldtoneel nog een veel grotere strijd, aldus Haas, en wel omdat er de voorbije jaren een entente is ontstaan tussen Rusland, Iran, Noord-Korea en China. ‘Het Westen heeft grondig onderschat hoe diep de strategische samenwerking tussen al die landen gaat. Die landen hebben er alle baat bij dat het Westen verzwakt uit deze confrontatie komt.’ Ook Hopko is die mening toegedaan. ‘Het Westen moet begrijpen dat het een verbond van autoritaire staten tegenover zich heeft. Rusland krijgt economische hulp vanuit China en ontvangt Iraanse drones en Noord-Koreaanse raketten die vol zitten met westerse technologie. Zij willen de wereldorde herscheppen. De beste manier om dat te voorkomen, is Oekraïne de mogelijkheid geven om een militaire overwinning te behalen. Een overwinning van Oekraïne betekent een collectieve overwinning voor het Westen. Een nederlaag van Oekraïne is een collectieve nederlaag voor het Westen.’
Medeplichtig
Eens te meer lijkt Amerika de Europeanen uit de brand te helpen. Het militaire hulppakket ter waarde van 61 miljard dollar (57 miljard euro, nvdr) moet het Oekraïense leger ademruimte geven. De toezegging is meer dan een verdubbeling van de steun die Amerika tot nu toe heeft toegezegd. ‘Samen met de 50 miljard euro aan financiële steun die de Europese Unie tot 2027 heeft beloofd, is dat voor het Kremlin wel een krachtig signaal dat het Westen Oekraïne de komende jaren zal blijven steunen’, vertelt professor internationale politiek Alexander Mattelaer (VUB/Egmont Instituut).
Tegelijk is duidelijk dat de Amerikaanse militaire steun niet oneindig is. Het nieuwe Amerikaanse militaire pakket moet niet alleen de Amerikaanse industrie een zetje geven, maar ook aan Europa wat tijd geven om zijn zaakjes opnieuw op orde te krijgen. Het geeft Europa bovendien de kans om te anticiperen op een eventueel tweede presidentschap van Donald Trump, die de militaire steun aan Oekraïne lange tijd tegenhield maar na politiek masseerwerk van de Poolse president Andrzej Duda zijn verzet zou hebben gestaakt. ‘De Amerikaanse en de Europese defensie-industrie raken stilaan echt onder stoom,’ aldus Mattelaer. ‘Oekraïne kampt inderdaad met schrijnende tekorten, maar kan binnenkort wel rekenen op een structurele stroom van wapenleveringen waarmee het de Russische opmars gemakkelijker kan stoppen.’
Rusland lijkt evenwel nog lang niet van plan om zijn aanval te staken. Het heeft daarvoor vooralsnog alle middelen. Eigenlijk hebben alleen de Russische grondtroepen tijdens deze oorlog significante verliezen geleden, zei Christopher Cavoli midden april tijdens een jaarlijkse hoorzitting in de Amerikaanse Senaat. Als viersterrengeneraal is Cavoli verantwoordelijk voor de Amerikaanse troepen op Europese bodem en leidt hij bovendien het militaire commando van de NAVO. ‘Rusland bouwt zijn troepenmacht veel sneller weer op dan onze eerste schattingen deden vermoeden. Het Russische leger is nu zelfs 15 procent groter dan toen het Oekraïne binnenviel. In het afgelopen jaar heeft Rusland zijn frontlinie versterkt van 360.000 naar 470.000 soldaten. Maar misschien wel het meest verontrustend is dat het Russische leger heeft laten zien dat het zich zowel tactisch als technologisch steeds weer aanpast aan uitdagingen op het slagveld. Het lijkt nog maar weinig op de chaotische macht die twee jaar geleden Oekraïne binnenviel.’
Het Russische leger maakt zich op voor een zomeroffensief, waarbij het verder hoopt door te dringen in de vier oostelijke Oekraïense provincies die het officieel al heeft geannexeerd, zo waarschuwt zowel Kiev als het Institute for the Study of War. Het Amerikaanse steunpakket moet voldoende zijn om een absoluut rampscenario – de instorting van het Oekraïense leger – te voorkomen. Tegen die achtergrond is het maar de vraag of Europese leiders na de Europese verkiezingen hun verklaringen ook met daden zullen onderschrijven. Vorig jaar, in een openhartig onderhoud met Zelensky, zei Duits minister van Economie Robert Habeck dat hij zich ‘schaamde voor de late en geringe hulp’ van Duitsland aan Oekraïne. Belgisch minister van Buitenlandse Zaken Hadja Lahbib (MR) gaf tijdens een gesprek op het Brussels Forum vorige week aan dat het een vraag is die haar ’s nachts wakker houdt. ‘Ik hoop dat mijn kleinkind mij later niet als een medeplichtige zal beschouwen.’ Europa weet wat het moet doen.
Hebben Rusland en Oekraïne in april 2022 de kans gemist om vrede te sluiten?
