Waarom Duitsland zo lang Poetin bleef geloven

Al sinds het eind van de jaren zestig speelt Duitsland de rol van bemiddelaar tussen Moskou en het Westen. De aanval op Oekraïne dwong kanselier Olaf Scholz om ‘een van de laatste bruggen met Rusland’ op te blazen.

Als Oekraïne en het Westen de vrede willen bewaren, moeten ze dringend ophouden met Rusland te provoceren. Dat was grosso modo de boodschap die voormalig bondskanselier Gerhard Schröder (SPD) eind januari verspreidde in zijn podcast ‘Agenda’.

Schröders boodschap kwam er na de beslissing van Duitsland om Oekraïne voorlopig nog niet met wapens te ondersteunen. Het internationale gemor dat daarop volgde, had de voormalige kanselier danig ontstemd. Ook vond hij het een ‘stijlfout’ dat de groene buitenlandminister Annalena Baerbock Kiev eerder dan Moskou met een bezoek had vereerd. Voor de verhoogde inzet van Russische troepen aan de grens met Oekraïne toonde Schröder dan weer wél veel begrip. Hij noemde het een logische reactie op ‘niet meteen terughoudende’ NAVO-manoeuvres in de Baltische staten en in Polen. ‘Natuurlijk heeft dit gevolgen voor het denken en de dreigingsanalyse in Rusland zelf’, aldus Schröder. ‘Dat moet men, als men evenwicht en vrede wil, in rekening brengen.’

Of Schröder daarmee het standpunt van de Duitse socialisten vertolkte, mag betwijfeld worden. Als Schröder spreekt, is misschien wel in de eerste een lobbyist voor Moskou aan het woord. Schröder bekleedt bestuursfuncties bij onder meer Gazprom en Rosneft, de grootste Russische oliemaatschappij. Dat zorgt ervoor dat hij, meer dan om het even welke Duitse socialist, een zogenaamde Putinversteher is. Maar zo zijn er nog in zijn partij.

Nord Stream 2

In 2014, twee weken nadat Rusland de Krim had geannexeerd, organiseerde Poetin in Sint-Petersburg een feestje om de zeventigste verjaardag van zijn goeie vriend Schröder te vieren. Behalve de jarige was ook Matthias Warnig van de partij, voormalig Stasi-officier, en tot vandaag ceo van Nord Stream AG. Een andere prominente genodigde was de socialistische politicus Erwin Sellering, op dat ogenblik de minister-president van de noordoostelijke deelstaat Mecklenburg-Vorpommern.

Toeval of niet: een jaar later mag Sellering aankondigen dat Gazprom met Nord Stream 2 een tweede belangrijke gasleiding zal bouwen. De eindbestemming is Greifswald, een havenstadje in Mecklenburg-Vorpommeren.

Nord Stream 2 was van bij het begin omstreden. De onder meer door Schröder verdedigde stelling dat het om ‘een puur economisch project’ zou gaan, werd en wordt door weinigen serieus genomen. Voor Poetin, zo schreef Die Zeit onlangs, was het een manier ‘om Duitsland nog steviger aan zich te binden en om Oekraïne verder te verzwakken na de Russische aanval op de Krim. Oekraïne verdient veel geld aan de vergoedingen voor de doorvoerrechten over zijn grondgebied. Maar de twee Nord Stream-pijpleidingen bieden de mogelijkheid Oekraïne te omzeilen en het zo van deze inkomsten af te snijden.’

Dat besef drong al snel door tot in de Verenigde Staten. Al sinds 2017 dreigen die ermee elk bedrijf dat meebouwt aan de pijplijn te bestraffen.

Het zou niet baten. Ondanks de Amerikaanse druk zou de Duitse politieke elite Nord Stream 2 blijven verdedigen. De Duitse president Frank-Walter Steinmeier noemde de pijpleiding ‘een van de laatste bruggen tussen Rusland en Europa’. Die brugfunctie had de import van brandstof trouwens ook in volle Koude Oorlog, toen Duitsland zonder veel schroom gas importeerde uit de Sovjet-Unie.

Ostpolitik

Grote bezwaren kwamen er ook niet van de vorige bondskanselier, Angela Merkel. Zij begreep, net als de SPD-leiding, de functie die Nord Stream 2 had als ‘laatste brug’ naar Rusland. Merkel had trouwens al eerder laten zien dat ze niet doof was voor Russische gevoeligheden. Toen Amerika in 2008 de druk opvoerde om Oekraïne te laten toetreden tot de NAVO, ging ze eigenhandig aan de noodrem hangen. Omdat ze als weinig anderen begreep hoe gevoelig de kwestie bij Poetin lag.

De dialoog met Moskou open houden, zonder Amerika al te zeer voor het hoofd te stoten. Het is een Duitse traditie die zijn wortels kent in de Ostpolitik van Willy Brandt, bondskanselier van 1969 tot 1973. Onder het motto ‘Wandel durch Annäherung’ (‘verandering door toenadering’) slaagde Brandt erin om, ondanks aanvankelijke terughoudendheid van het Westen, het vertrouwen van de Sovjet-Unie in Duitsland langzamerhand te herstellen.

Die historische rol van Duitsland kan ook verklaren waarom Olaf Scholz tijdens de eerste maanden van zijn kanselierschap zeer weigerachtig stond tegenover militaire steun aan Oekraïne. 5000 helmen, meer kregen ze niet. Wekenlang slaagde Scholz erin om, bij elke vraag over Norstream 2, zich te beperken tot een diplomatieke grijns.

Ongetwijfeld was die voorzichtigheid ingegeven door de overtuiging dat Duitsland, vanwege zijn historische rol, verdere escalatie kon voorkomen.

Stephan Detgen, ‘Chefkorrespondent’ bij de nationale nieuwszender Deutschlandfunk, reisde vorige week nog mee met Olaf Scholz naar het Kremlin. In de podcast van Deutschlandfunk vertelde Detgen hoe Scholz ook na afloop van de ontmoeting met Poetin nog geloofde in een diplomatieke oplossing. ‘Terwijl Poetin toch letterlijk gezegd heeft wat hij ging doen’, aldus Detgen. ‘Toen ik Scholz vroeg of hij zich hier niet op miskeek, antwoordde hij dat ik Poetins woorden overinterpreteerde.’ Detgens conclusie: ‘Scholz heeft Poetin fout ingeschat.’

‘Historische fout’

Scholz kan zich troosten met de gedachte dat hij niet alleen is. Ook de grote Putinversteher Schröder verklaarde vorige maand nog dat hij geen rekening hield met een Russische aanval. ‘Ich glaube das nicht’, zei hij in zijn podcast. ‘En ik geloof ook niet dat de Russische leiders er belang bij hebben om in Oekraïne militair te interveniëren.’

Mogelijk wijst die foute inschatting op een soort blindheid voor een evolutie die volgens Stephan Detgen al sinds 2014 en de annexatie van de Krim duidelijk merkbaar is. ‘Vanaf dan had men de inschatting moeten maken dat Poetin steeds meer opschuift naar het soort autoritaire leiderschap dat we ook kennen in Turkije en China, met leidersfiguren die zich beroepen op imperiale grootmachten uit het verleden.’

Toen Scholz begin deze week met zijn neus op de werkelijkheid werd geduwd, restte hem volgens Detgen maar één optie. Hij zette Nord Stream 2 meteen on hold. ‘Hij kon niet anders. Als hij nog maar even was blijven aarzelen, had hij alle geloofwaardigheid verloren.’

Dat de beslissing meteen applaus kreeg van de groene coalitiepartner, wekt geen verbazing. De partij heeft geen affiniteit met de traditionele rol van Duitsland en heeft zich van meet af aan verzet tegen Nordstream 2. Robert Habeck, de groene minister van economie en vicekanselier, vertelde woensdag in het nieuws dat de gaspijpleiding beter nooit was aangelegd.

Veel opmerkelijker was de reactie van Annegret Kramp-Karrenbauer, drie maanden geleden nog de Duitse defensieminister. ‘Ik ben woedend op ons’, tweette ze gisteren, ‘omdat we een historische fout hebben gemaakt. Wij hebben, na Georgië, de Krim en Donbas, niets voorbereid wat Poetin werkelijk heeft afgeschrikt. Wij zijn de les van Helmut Schmidt en Helmut Kohl vergeten. Onderhandelingen krijgen altijd voorrang, maar je moet militair zo sterk zijn dat niet onderhandelen voor de tegenpartij geen optie kan zijn.’