‘Begonnen als liberaal en geëindigd als Poetin.’ Het regende de afgelopen dagen straffe uitspraken over de omstreden LGBTQI-wet in Hongarije, met regeringsleider Viktor Órban als mikpunt. Onder meer op Belgisch initiatief komt er nu schot in de zaak. Maar Orbán in zijn portefeuille raken, zoals premier Alexander De Croo voorstelt, wordt geen gemakkelijke klus.
Hongarije staat in het oog van de Europese storm. Aanleiding is de zogenaamde lgbtqi-wetgeving die deze week in Hongaarse parlement werd aangenomen. Die wet beperkt onder meer advertenties met lgbtqi-inhoud en verbiedt het om afbeeldingen van homoseksualiteit of geslachtsverandering aan minderjarigen te tonen. Vrijwel meteen volgt een golf van verontwaardiging op het Europese continent. Het is premier Alexander De Croo die ruim een week geleden de kat de bel aanbindt tijdens het vragenuurtje in de Kamer. ‘Als wij willen dat Europa kan functioneren en onze waarden reflecteert, dan moet je kunnen raken waar het pijn doet. En dat is bij de financiële stromen’, klonk het.
Eerst een reconstructie. Met het oog op de Raad Algemene Zaken van dinsdag jongstleden gaat België in het offensief tegen de Hongaarse wet. Eerste reflex is samenwerking met Luxemburg en Nederland, zeker nu België dit jaar het voorzitterschap van de Benelux-Unie bekleedt. Er worden lijntjes gelegd naar Den Haag en Luxemburg Stad. Nog geen kwartier later gat de bal aan het rollen en werd een gezamenlijk statement uitgewerkt.
De Belgische diensten nemen ook contact op met het Europees niveau. Vraag is vooral of men binnen de schoot van de Raad moet werken of men beter de Europese Commissie een assist voorschotelt. Een gevoelige kwestie. Als het over rechtstatelijke kwesties gaat hebben de lidstaten en de Commissie zich meer dan eens achter elkaar verscholen. Uiteindelijk kiest men voor de tweede piste. ‘Een voorzet tot inbreukprocedure geeft een meer solide juridische grond en heeft meer kans op slagen’, vertelt een betrokken Europese diplomaat.
Perfecte storm
Frans president Emmanuel Macron vraagt zich tijdens de vergadering af waarom Orbán is begonnen als liberaal maar geëindigd is zoals Russisch president Vladimir Poetin.
Dan ontstaat de perfecte storm. Naar aanloop van Pride Day en aan de vooravond van de EK-wedstrijd Duitsland-Hongarije wil de Duitse voetbalbond de Allianz Arena in München in regenboogkleuren hullen. Doordat de UEFA op de rem trapt, wakkert de aandacht voor de kwestie alleen maar verder aan. Plots is het voor iédereen in Noord-, Zuid- en West-Europa bon ton met de regenboogvlag uit te pakken. Heel wat Duitse voetbalstadions projecteren tijdens de bewuste voetbalwedstrijd de regenboogvlag. Zelfs het Europese kustbewakingsagentschap Frontex, dat het afgelopen jaar meermaals illegaal migranten op zee heeft teruggeduwd, doet op haar Twitter-pagina mee.
Ruim een dag na het initiatief van België, springen andere lidstaten mee op de kar. Onder meer Duitsland – zijn staatssecretaris voor Europese Zaken Michael Roth (SPD) is homoseksueel – en Frankrijk doen mee. Uiteindelijk sluiten zeventien lidstaten zich bij het gezamenlijke statement aan. Sommige doen dat nog voor de verklaring dinsdagnamiddag gepubliceerd wordt, andere zien zich door de publieke druk gedwongen om met terugwerkende kracht hun kribbel te zetten. Uitsluitend (Zuid-)Oost-Europese lidstaten – de zoveelste geografische breuklijn in de Unie – doen niet mee.
Bovendien spreekt minister van Buitenlandse Zaken Sophie Wilmès (MR) in de marge van de Raadsvergadering in Luxemburg de Hongaarse minister van Justitie Judit Varga (Fidesz) op de kwestie aan. Die laat echter optekenen dat de Hongaarse regering ‘niet zal buigen voor chantage, maar haar thuisland zal verdedigen’. De boodschap wordt overgebracht, maar inhoudelijk aankomen doet ze niet. Nederlands minister van Buitenlandse Zaken Siegrid Kaag (CDA) doet er nog een schepje bovenop en benadrukt dat Nederland zelf bereid is om stappen te ondernemen indien de Commissie niet op de vraag van de zeventien lidstaten ingaat.
Finale
Voor de Commissie voldoende om het gaspedaal in te duwen. Aan de zijde van eerste minister Alexander De Croo (Open VLD) zegt voorzitter Ursula von der Leyen woensdagochtend dat de Hongaarse wet een ‘schande’ is en ze alles in haar macht zal doen om hier tegen op te treden. Eurocommissaris voor de bescherming van de rechtsstaat Didier Reynders stuurt samen met zijn collega voor Thierry Breton een brief naar justitieminister Varga. Daarin wordt de eventuele incompabiliteit tussen de Hongaarse wet en de Europese wetgeving nauwkeurig beschreven. Maar om een concrete inbreukprocedure – die in haar geheel jaren zou kunnen aanslepen – gaat het niet.
Donderdagochtend laten zestien kopstukken in een gezamenlijke verklaring weten dat er voor haat en discriminatie geen plaats is voor de Unie. Oostenrijks kanselier Sebastian Kurz zet even later zijn kribbel. Ook de traditionele doorstep interviews vlak voor het begin van de Europese topontmoeting leveren pittige uitspraken op. Het was vooral wachten op Luxemburgs premier Xavier Bettel, het enige openlijk homoseksuele kopstuk dat donderdag aanwezig was. ‘Ik herinner me nog dat ik enkele jaren geleden, samen met mijn man, een diner had met Viktor Orbán in Boedapest. Ik herken de Orbán van toen vandaag niet meer. Triest’, aldus Bettel.
De finale moet dan nog beginnen. Voorzitter van de Europese Raad Charles Michel zet het thema niet officieel op de agenda. Het onderwerp wordt wel informeel behandeld. Tijdens het diner rakelt Bettel zijn eigen ervaringen op waarin hij in zijn jeugd worstelde met zijn geaardheid en twijfelde of hij ooit in de politiek zou kunnen gaan. Rutte drukt Orbán op het hart dat als hij de Europese waarden niet deelt, hij even goed de Unie kan verlaten. De Croo speelt op zijn beurt vooral op het argument dat de Unie haar geloofwaardigheid naar buiten toe verliest als de lidstaten de Europese waarden zelf met de voeten treden.
Frans president Emmanuel Macron vraagt zich dan weer af waarom Orbán is begonnen als liberaal maar geëindigd is als Russisch president Vladimir Poetin. Bovendien, aldus Macron, moet de Unie zich afvragen waarom voormalige communistische landen zijn geëvolueerd naar een autocratisch systeem. De Letse premier Krisjanis Karins benadrukt dat ook hij een christen is en net daarom de mens aanvaardt zoals die is. ‘Dit was een van de meest intense vergaderingen die ik ooit heb meegemaakt’, vertelt een aanwezige diplomaat. ‘Voor de eerste keer hebben de lidstaten op het allerhoogste niveau diepgaand gedebatteerd over de fundamentele waarden van de Europese Unie. Daar was het ook hoog tijd voor.’
Koppeling
Vraag is vooral wat er nu moet gebeuren. Een operationele conclusie werd er over de kwestie niet gemaakt. De intentie van België is vooral om verder op het onderwerp door te duwen zodat de actuele lgbtqi-wet ofwel wordt ingetrokken ofwel wordt aangepast. Maar de financiële sancties waar De Croo om vraagt, zijn allerminst evident. ‘Vrijwel iedereen is het erover eens dat de Hongaarse wet indruist tegen de waarden van de Unie. Maar de uitdaging bestaat erin dat men moet kunnen aantonen dat die indruist tegen de Europese wetgeving’, vertelt professor Europees Recht Peter Van Elsuwege (KULeuven).
De uitdaging bestaat erin dat men moet kunnen aantonen dat de Hongaarse wet indruist tegen de Europese wetgeving.
Er zijn drie manieren om dat te doen: een inbreukprocedure, het recente rechtsstaatmechanisme of de Artikel-7-procedure. Vermoedelijk zal de Europese Commissie met dat eerste op de proppen komen. ‘Maar dat wordt niet erg evident’, aldus Van Elsuwege. ‘Kijk maar naar de brief die Reynders en Breton hebben opgemaakt. Ze beroepen zich voornamelijk op het vrije verkeer van diensten of op de richtlijn over Europese wetgeving rond audiovisuele diensten en e-commerce. Het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie is alleen maar van toepassing wanneer lidstaten recht aannemen dat valt onder toepassingsgebied van Unierecht.’
De regering-De Croo probeert daarom het materieel recht van de Europese Unie aan het bestaande rechtsstaatmechanisme te linken opdat de Hongaarse wet toch tot financiële sancties kan leiden. Dat is echter een gevoelige materie. Polen en Hongarije zijn naar het Europees Hof van Justitie getrokken om het rechtsstaatmechanisme zoals dat nu bestaat aan te klagen. Met dat mechanisme kan men namelijk de geldkraan toedraaien wanneer schendingen van de rechtstaat misbruik van Europese middelen kan veroorzaken.
Maar de regeringen van beide landen menen dat er maar één piste bestaat om eventuele schendingen van de Europese waarden te bestraffen: de Artikel 7-procedure waarmee een lidstaat uiteindelijk haar stemrecht in de Raad kan verliezen. Probleem bij die piste is echter dat er op het einde van de rit unanimiteit nodig is onder de overige lidstaten. Maar momenteel houden Polen en Hongarije elkaar een hand boven het hoofd.
De uitspraak van het Europees Hof van Justitie wordt dit najaar verwacht. Vermoedelijk zal de Europese Commissie pas tot na het proces wachten om het rechtsstaatmechanisme te activeren.
Of Hongarije de wet alsnog zal aanpassen, is koffiedik kijken. Het zou niet de eerste keer zijn dat de regering-Orbán haar kar keert wanneer het te heet onder haar voeten wordt. Recent kwamen Orbán en co. nog terug op hun plan om een nieuwe Chinese univeristeit in Boedapest te laten bouwen – al kwam die bocht er vooral na interne oppositie. Vermoedelijk zal Orbán, net zoals in het verleden, de confrontatie met de Europese Unie gebruiken tijdens de verkiezingscampagne van 2022. Dan staat zijn Fidesz-partij lijnrecht tegenover een brede coalitie van oppositiepartijen.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
