Steeds meer Schotten willen onafhankelijkheid bínnen EU: ‘Je weet toch wat BOB betekent?’

Met een mogelijke brexit in het vooruitzicht kiezen steeds meer Schotten liever voor onafhankelijkheid bínnen de EU. De Schotse Nationalistische Partij (SNP) wil de brexit tegenhouden en vraagt om een nieuw referendum voor zelfbestuur. Of dat er zal komen, hangt in de eerste plaats af van de Britse parlementsverkiezingen op 12 december.

‘Nicola Sturgeon? Moeten we niets van weten.’ Ze zijn duidelijk boos, de drie ontslagen spoorwegarbeiders die de premier van Schotland in de ijzige wind staan op te wachten. De eerste minister en leider van de Scottish National Party (SNP) is volop campagne aan het voeren met de nationale parlementsverkiezingen van 12 december in het vooruitzicht. Deze middag brengt ze een bezoek aan een centrum voor mensen met een handicap in Glasgow. In de instelling wordt met spanning uitgekeken naar de komst van de populaire Nicola Ferguson Sturgeon. Buiten is het andere koek. Onder de loodgrijze lucht ziet de toch al zo grauwe woonwijk aan de rand van Glasgow er bijzonder deprimerend uit. Possilpark kreeg in 2018 het etiket van ‘meest achtergestelde buurt van Groot-Brittannië’ opgeplakt. De wijk stond in de jaren 80 en 90 bekend als heroïnebastion. Hoewel dat verleden tijd is, slaagde het district er nooit in om zich uit de armoede te trekken.

Het kan niet dat wij straks tegen onze zin de EU moeten verlaten. De brexit zal meer dan 100.000 banen kosten in Schotland.

Ook de drie arbeiders kijken somber. Waar ze alle reden toe hebben, vertellen ze. ‘Vijfenveertig jaar heb ik bij de spoorwegen gewerkt’, zegt Finlay McLeod. ‘In het begin waren we een overheidsbedrijf, tot de privatiseringsgolf ook ons trof. We werden overgenomen door Gemini Rail en stilaan ging het bergafwaarts. Eind juli werd ik ontslagen, net als de rest van mijn collega’s, in totaal 200 man.’ Ze hadden hulp gevraagd aan de SNP om het bedrijf opnieuw te nationaliseren, legt de man uit. Maar er gebeurde niets. McLeods collega knikt instemmend. Hij werkte 40 jaar bij de spoorwegen toen hij mocht vertrekken.

De Schotse spoorwegen staan al jaren ter discussie omdat ze slecht gerund worden, met talloze vertragingen en afgelaste treinritten tot gevolg. ‘Nicola Sturgeon heeft niets voor ons gedaan’, zegt McLeod met klem. ‘Nochtans had ze de kans, financieel was het mogelijk. Maar ze heeft zelfs nooit met ons gesproken. En dat wil straks een onafhankelijk Schotland? De SNP is niet eens in staat om haar eigen spoorwegennet te besturen, laat staan een heel land.’ Waarop de man een banner uitrolt met de tekst dat de SNP 200 banen heeft opgeofferd. Als Sturgeon straks ten tonele verschijnt, zullen ze de boodschap onder haar neus duwen, klinkt het grimmig.

Het is een andere stem dan het gejuich dat we de afgelopen dagen hoorden over de SNP. De centrumlinkse nationalistische partij, die voor migratie is – in tegenstelling tot de nationalisten in Vlaanderen – heeft momenteel 35 van de 59 Schotse zetels in het Britse Lagerhuis en zal er volgens de verwachtingen na de verkiezingen nog meer binnenhalen. Dat heeft alles te maken met het belangrijkste punt op de Schotse agenda: een nieuw referendum over onafhankelijkheid. De SNP vindt dat Schotland het zonder het Verenigd Koninkrijk moet kunnen doen en wil dat Schotland bij de EU blijft. Sturgeon maakt het in elke toespraak duidelijk: ‘Een stem voor de SNP is een stem om aan de brexit te ontkomen.’

Een boodschap die aankomt bij de Schotten als we de polls mogen geloven. Stemde bij het eerste onafhankelijkheidsreferendum in 2014 nog 55 procent tegen onafhankelijkheid en 45 procent voor, dan zou volgens een peiling van de Schotse krant The Herald nu bijna 60 procent kiezen voor onafhankelijkheid en 31 procent tegen.

Ook zijn steeds meer Schotten voor een ‘remain’ bij de EU, blijkt uit hetzelfde onderzoek. Tijdens het brexitreferendum in 2016 gaf 62 procent van de Schotten te kennen voorstander te zijn van het EU-lidmaatschap, nu zou dat om 83 procent gaan. Ruim 14 procent kiest voor de brexit.

De drie spoorwegarbeiders behoren tot die 14 procent, klinkt het. Ze moeten niet alleen nul komma nul van Nicola Sturgeon weten, ze vinden ook dat Schotland bij het Verenigd Koninkrijk moet blijven. ‘Wat hebben we aan een land dat de helft kleiner wordt?’ vraagt Les Ashton zich af, de roodharige collega van McLeod. ‘Het onafhankelijkheidsreferendum van 2014 wees uit dat de meerderheid van de Schotten bij het VK wilde blijven. Wel, accepteer dat dan, we leven tenslotte in een democratie.’ Ze vertegenwoordigen de arbeidersklasse uit Glasgow, zeggen de mannen. Ze hebben altijd op Labour gestemd en dat zal niet veranderen: ‘We willen een partij die iets doet aan het onderwijs, het politieapparaat, de armoede, niet een die alleen maar met onafhankelijkheid bezig is.’

7 procent voor Labour

Labour doet het intussen niet goed in Schotland. De partij zou nog maar 7 procent van de stemmen behalen, wijzen recente peilingen uit. Bovenaan staat de SNP met zo’n 58 procent van de stemmen, gevolgd door de Conservatieven met bijna 15 procent. Derde is LibDem met 12,5 procent, Labour bengelt onderaan.

Als Nicola Sturgeon een uur later dan aangekondigd bij het zorgcentrum arriveert, rijdt haar chauffeur de spoorwegmannen en hun banner straal voorbij. De Schotse premier wordt pal voor de deur afgezet zodat ze meteen naar binnen kan trippelen. Daar wordt ze opgeslokt door de aanwezige pers en een tiental mensen met een mentale handicap. Sturgeon gaat met hen aan tafel zitten en begint, zoals op voorhand afgesproken, een les rekenen. Ze laat haar tafelgenoten een aantal potloden tellen, telkens tot tien. In de fitnessruimte neemt ze plaats op een toestel dat de armspieren stimuleert en doet ze vervolgens 100 keer dezelfde oefening voor de ogen van de BBC-cameraman. Dan gaat het naar de keuken waar ze een schort omdoet en soep opschept voor de bezoekers. De omstanders vinden het allemaal geweldig en zeggen dat Sturgeon ‘een echte premier’ is in plaats van ‘die clown uit Londen’.

Stemmen op Labour was lange tijd een traditie bij een groot deel van de Schotten. Tot de partij het in 2015 tijdens de Britse verkiezingen moest afleggen tegen de SNP. Sindsdien slokt de SNP een groot deel van de Labourstemmers op. ‘Veel zaken waar Labour werk van belooft te maken, hebben wij allang gerealiseerd’, vertelt Nicola Sturgeon aan de pers nadat ze haar ronde in het centrum heeft gedaan. ‘Zoals gratis doktersvoorschriften, gratis universitair onderwijs, en uitbreiding van de franchiseondernemingen.’

In Schotland mag Labour dan nog maar een kruimel zijn, in Engeland is de partij de tweede grootste, na de Conservatieven van Boris Johnson. Uit de peiling na het televisiedebat op 19 november tussen Jeremy Corbyn en Boris Johnson bleek dat Johnson nipt won met 51 stemmen, tegenover 49 voor Corbyn.

Sturgeon zou overigens een ‘progressieve alliantie’ met Labour willen, mochten de verkiezingen uitdraaien op een hung parliament, een parlement zonder absolute meerderheid. Maar alleen op voorwaarde dat Labour ‘Indyref2’ steunt, zoals het nieuwe onafhankelijkheidsreferendum wordt genoemd. Corbyn reageerde vaag op het voorstel van Sturgeon. Hij zegt dat de partij een nieuw onafhankelijkheidsreferendum niet uitsluit, maar dat het nog niet voor volgend jaar is.

‘Maar het referendum zal doorgaan’, zegt Sturgeon ons tijdens de paar minuten dat we haar kunnen spreken. ‘Ik wil het volgend jaar kunnen organiseren. Ook al zegt Johnson dat hij het niet zal goedkeuren. Het kan niet dat wij Schotten straks tegen onze zin de EU moeten verlaten. De brexit zal verwoestende gevolgen hebben voor Schotland, en volgens mij ook voor het hele VK. We kennen de cijfers: de brexit zal meer dan 100.000 banen kosten in Schotland, de economie zou de eerste jaren met 8 procent krimpen. Met een nieuw onafhankelijkheidsreferendum kunnen we in elk geval zélf onze toekomst bepalen. Nu laten we het aan Westminster over. En daar veranderen ze constant van mening, we kunnen er niet op vertrouwen.’

De kant van de Catalanen zullen ze niet opgaan, zegt Sturgeon. ‘Ik wil een referendum dat legaal en grondwettelijk is. We zitten met het VK niet in dezelfde situatie als in Spanje. Hier hebben de verschillende gebieden het recht om de Unie te verlaten, in Spanje niet.’

Neverendum

Op de trein van Glasgow naar Edinburgh vertellen twee jonge vrouwen dat de Schotten donders goed beseffen dat de komende verkiezingen voor hen van groot belang zijn. Maar ook hier heerst brexitmoeheid: ‘Je weet toch wat BOB betekent?’ vraagt Mary, uitbaatster van een veganistisch restaurant. ‘ Bored of Brexit. En in plaats van het referendum noemen we het ook het neverendum. Omdat we er elke dag mee om onze oren worden geslagen. Het houdt niet op.’ Of ze gaan stemmen? ‘Jawel. Op de SNP. We willen niet uit de EU en de enige manier om dat te bereiken is stemmen voor een onafhankelijkheidsreferendum. Bij het vorige referendum in 2014 waren we nog tegen onafhankelijkheid.’

Al is er verdeeldheid, toch zit de wens om zelfbeschikking er bij veel Schotten diep in, ruim 300 jaar nadat het land aan het Verenigd Koninkrijk werd toegevoegd – in 1707 om precies te zijn. ‘Maar een aantal instituten is altijd Schots gebleven en daar zit de basis’, zegt historicus Tom Devine ons in Edinburgh. ‘Ik heb het onder andere over de Presbyteriaanse kerk, bepaalde onderwijsstructuren en het burgerlijk recht. Door de eeuwen heen vormden deze zaken de bouwstenen voor de Schotse identiteit. Al werd die identiteit flink ondergesneeuwd door de Britse variant. Maar, zoals de Schotten het zelf altijd uitdrukten: “De Britten heersen over Schotland maar wij beheersen het.'”

Het Schotse nationalisme was lange tijd kleinschalig. De SNP, opgericht in 1943, werd destijds eerder als een soort sekte beschouwd dan als politieke partij, zegt Devine. Pas in de jaren 70 wist de partij een derde van de stemmen binnen te rijven. Een van de redenen was dat het VK zich dominanter opstelde en de Schotten zich bedreigd voelden in hun identiteit. Waardoor het Schotse eenheidsgevoel groeide. ‘Maar als de Schotse Nationalistische Partij de rechtse kant op was gegaan, dan was ze nooit zo groot geworden als nu’, besluit Devine.

Voorloper

De vraag is of de Schotse zelfbeschikking economisch wel haalbaar is. Volgens de SNP heeft Schotland absoluut de mogelijkheden om het straks zonder het VK te redden. Maar ondanks het groeiende aantal ja-stemmen zijn veel Schotten ook bang voor een toekomst zonder de Unie.

‘De eerste jaren zal Schotland het zeker moeilijk hebben’, denkt Devine. ‘De oude industrieën – kolen, ijzer, scheepvaart, machinebouw – zijn nagenoeg verdwenen en vervangen door verschillende andere bronnen van inkomsten. Dankzij die veranderingen is de Schotse economie flexibel en veerkrachtig geworden. Onze universiteiten behoren tot de beste van de wereld, het toerisme floreert en we blinken uit in de ontwikkeling van hernieuwbare energiebronnen. Kijk alleen al naar de mogelijkheden voor windenergie. Ik denk dat Schotland het op lange termijn even goed zal doen als een klein land als pakweg Denemarken.’

Naast fossiele brandstoffen – Schotland bezit 93 procent van de gas- en olievoorraad van het VK – is Schotland inderdaad een voorloper op vlak van groene energie. Verschillende onderzoeken van de afgelopen jaren stellen dat energie dé bron van inkomsten zal worden voor de Schotten. Met die veronderstelling in het achterhoofd krijgt de klimaatbeweging behoorlijk wat bijval van Schotse jongeren. Die mogen trouwens vanaf 16 jaar naar de stembus.

‘Onze fossiele brandstoffen bevinden zich allemaal in de Noordzee’, zegt Cameron Glasgow van de Scottish Green Party. Hij is met zijn 19 jaar het jongste parlementslid van Schotland. De partij is behalve groen ook voorstander van een onafhankelijk Schotland, net als de SNP. ‘Ze vormen een van onze belangrijkste inkomstenbronnen. Maar wij zijn uiteraard bezig met hernieuwbare energie, met name wind- en getijdenenergie. Schotland is een wereldleider op dat vlak en we kunnen dat nog veel verder benutten. Ook hebben we berekend dat we met de exploitatie van wind en getijdenenergie zo’n 200.000 banen kunnen creëren.’

Vis

Stel dat Schotland over enkele jaren inderdaad onafhankelijk wordt. Wat zijn dan de kansen voor een lidmaatschap van de Europese Unie? We vragen het aan de bekende politicoloog John Curtice, die we ontmoeten in zijn kantoor in Edinburgh. De man is een ware spraakwaterval en barst meteen los. Soms gaat hij zo in zijn verhaal op dat hij zijn ogen sluit en verder blijft praten als in trance. ‘De EU zal Schotland accepteren’, denkt Curtice. ‘De brexit is sowieso geen goede zaak voor de EU, dus als ze 10 procent van het VK terugkrijgt, zal Europa niet weigeren. Maar voor het zover is, zijn er wel wat obstakels. Want wat gebeurt er met de grens tussen Schotland en Engeland? Dat wordt dan een buitengrens van de Europese Unie. Dat is voorlopig nog niet opgelost, kijk naar Ierland. En Schotland staat bepaald huiverig tegenover de euro, maar dat kan geen al te groot probleem zijn, kijk naar Zweden. Daarbij, Schotland heeft vis. Veel vis. Daar wil de EU graag van mee profiteren, dus dat schept ruimte voor onderhandeling. Maar voor Schotland straks onafhankelijk wordt, zal het een paar jaar uit de EU weg zijn, aangenomen dat de brexit doorgaat. En dan moet je helemaal opnieuw beginnen voor een lidmaatschap. Simpel is het allesbehalve. Maar nogmaals, de EU zal niet weigeren.’

Of dit het begin is van het einde van het Verenigd Koninkrijk, betwijfelt Curtice sterk. De tory’s staan er in de peilingen nog altijd sterker voor en als Johnson straks wint, is de brexit op 31 januari 2020 een feit. ‘Bovendien is het nog niet gezegd wanneer het onafhankelijkheidsreferendum doorgaat en zo ja, of de meerderheid dan ‘ja’ zal stemmen.’

De kans op een hung parliament is groot, zegt Curtice. ‘In dat geval zou het snel kunnen gaan met het Schotse referendum. Het hangt niet alleen van Westminster af maar ook van het Schotse budget. Als de Schotten besluiten te scheiden van Engeland, zal dat een lange weg worden. Wacht tot na de Schotse parlementsverkiezingen van 2021. Of nee, wacht eerst tot 12 december.’