Volgt Frans Timmermans straks Mark Rutte op als minister-president? ‘Franske is rap’

In Nederland trekken sociaaldemocraten en groenen samen naar de kiezer. Slaagt Frans Timmermans waar zijn PvdA-voorgangers faalden?

Eindelijk hebben ze hun tweestrijd met de liberale VVD – althans dat denken ze. Het idee van een fusie van de sociaaldemocraten van PvdA en GroenLinks ontstond uit het besef dat demissionair premier Mark Rutte (VVD) ooit zou stoppen en dat de gebundelde progressieve krachten dan de nieuwe premier zouden kunnen leveren. Het moet gezegd: volgens de huidige peilingen voor de Nederlandse verkiezingen op 22 november is dat een reëel scenario. De VVD ligt nog voor, maar begint onder lijsttrekker Dilan Yeşilgöz met een dalende lijn. GroenLinks-PvdA komt langszij.

De BoerBurgerBeweging (BBB) zit ook op 25 virtuele zetels. Maar lijsttrekker Caroline van der Plas kan niet op hoge hakken lopen en weigert premier te worden. Dat zal haar door de concurrenten tijdens de campagne genadeloos worden ingepeperd: de echte strijd is VVD tegen GroenLinks-PvdA.

De peilingen van de laatste weken zijn weinig waard nu duidelijk is dat het populaire Kamerlid Pieter Omtzigt met een eigen partij  meedoet aan de verkiezingen. Intussen bereiden de campagneteams van GroenLinks-PvdA en VVD zich voor op een sprint à deux. En dat is Frans Timmermans wel toevertrouwd.

De voorgedragen lijsttrekker was in zijn jonge jaren amateurwielrenner en was op Limburgs niveau tamelijk succesvol. Je moest hem met zijn zware postuur niet de Cauberg op laten rijden, maar in de eindsprint op een vlak parcours liet Timmermans zich gelden. Wielerliefhebbers wisten: ‘Franske is rap.’

In zijn eerste periode als Kamerlid (1998-2002) had hij in zijn werkkamer in het Kamergebouw zijn rode Gazelle op een rollenbank staan. Via de intercom volgde hij debatten, intussen trappend als een bezetene. In de PvdA had hij niet louter vrienden. Maar die inspanning op de racefiets bewees dat hij super ambitieus was en het nog ver zou brengen.

Aflossing

‘Eindelijk. Hierop hebben we tien jaar gewacht!’ jubelt een prominente GroenLinkser. Sinds 2010 domineerde VVD-lijsttrekker Mark Rutte de verkiezingscampagnes. Hij schakelde in 2012 achtereenvolgens Emile Roemer (van de radicaallinkse SP) en Diederik Samsom (PvdA) uit. In 2017 vaagde hij Lodewijk Asscher (PvdA) weg. Tegenover Rutte kwamen GroenLinksers Jolanda Sap en Jesse Klaver – ook een oud-wielrenner van regionale allure – er niet aan te pas. Maar op 22 november doet Rutte niet meer mee en ligt de wedstrijd open.

Linkse campagnes beginnen vaak op een gunstige straalstroom in de media. Niet eens omdat journalisten vooringenomen zijn, maar omdat ze een aflossing van de wacht ruiken. Na rechts komt links. Dat is een lekker verhaal. Zo kreeg in 2006 PvdA-lijsttrekker Wouter Bos de status van verlosser na de christendemocratische premier Jan Peter Balkenende (CDA). In 2010 kreeg Job Cohen zo’n rol. Nu is het Frans Timmermans die als toekomstig PvdA-premier de grote verandering moet inluiden.

Van Timmermans kun je veel zeggen, maar hij snapt dat de kiezers niet automatisch volgen. Tekenend voor zijn vaardigheden als ‘campagnebeest’ is een fragment uit de zogeheten Wouter tapes. Een VPRO-ploeg mocht in 2006 binnenskamers de PvdA-campagne filmen. Het plan was om – naar Amerikaans voorbeeld – te registreren hoe Wouter Bos de verkiezingen zou winnen. Eenmaal minister-president zou hij dan alles op tv laten uitzenden. Prachtig onderdeel van zijn wittebroodsweken in het Catshuis.

Bos verloor de verkiezingen. De VPRO kon die beelden niet zomaar weggooien. De film illustreert prachtig de linkse hoogmoed. Op zeker moment bespreekt Bos met de campagnestaf hoe ze het CDA gaan inpakken. Het lijkt een peulenschil. Dan neemt Timmermans het woord. Hij imiteert CDA-fractieleider Maxime Verhagen. Diezelfde Limburgse tongval. Diezelfde intonatie. Diezelfde man-in-de-straat-argumenten.

Timmermans verwoordt precies waarop de Wouter Bos-campagne zal mislukken. Maar de rest van het PvdA-campagneteam kijkt zó neer op het CDA en is zó overtuigd van de overwinning, dat ze Timmermans’ punt missen. Ze denken dat hij het louter grappig bedoelt. Dat hij alleen maar een persiflage op Verhagen ten beste geeft – voor PvdA’ers destijds the Prince of Darkness. Dolle pret! Geestig, Frans! Maar hij toont de zwakke plek in hun campagne en de reden dat het CDA ze kan inmaken.

Rechtse houwdegen

In latere campagnes werd Timmermans ingezet bij de voorbereiding van tv-debatten. PvdA-lijsttrekker Job Cohen moest in 2010 zijn weerwoord op Rutte en Geert Wilders (PVV) oefenen en tijdens trainingen speelde Timmermans met verve de rechtse houwdegen. In de aanloop naar de verkiezingen van 2012 – ook weer een tweestrijd tussen VVD en PvdA – was hij de steun en toeverlaat van alweer een nieuwe PvdA-voorman, Diederik Samsom. Logisch, Timmermans had voor Samsom de weg vrijgemaakt. Hij uitte in de daaraan voorafgaande maanden scherpe kritiek op voorganger Cohen in een ‘vertrouwelijke mail’ aan de fractieleider en de partijvoorzitter. Dat geheime mailtje ging overigens in cc naar de hele fractie, waardoor het wel móest uitlekken. Het kwam neer op het publiekelijk affakkelen van Cohen.

Timmermans regelde met zijn internationale contacten dat prominenten van de Duitse zusterpartij SPD de campagne kwamen ondersteunen. De minister-president van Noordrijn-Westfalen kwam zelfs naar Timmermans’ stamcafé in Heerlen om zich met Samsom te laten fotograferen en filmen. Maar in de tweestrijd met Rutte haalde Samsom het net niet. Ze hadden gedaan of het VVD dan wel PvdA zou worden. De kiezer kreeg ze echter allebei: een VVD-premier, een PvdA-vicepremier én Frans Timmermans als minister van Buitenlandse Zaken. Eind 2014 promoveerde hij naar de Europese Commissie.

Timmermans was altijd zeer verknocht aan de PvdA. Al huurde hij in 2019 Diederik Samsom in als kabinetschef. Samsom moest de denkkracht leveren voor Timmermans’ groene plannen, maar zal hem ook het idee van een fusie GroenLinks-PvdA hebben aangepraat. Daar hamerde Samsom in 2016 al op.

Zelf is Timmermans sociaal-democraat in hart en nieren. Toch omarmde hij vorig jaar ineens het idee van een fusie. Zijn grote voorbeelden in de PvdA zijn Thijs Wöltgens, Maarten van Traa en vooral Max van der Stoel. Eén van Timmermans’ zoons kreeg de voornaam Max. Hij haatte de SP (tegenhanger van de Belgische PVDA, nvdr) en die afkeer was wederzijds. Vandaar het smerige ‘Frans Brusselmans’-campagnefilmpje van de SP bij de laatste Europese verkiezingen. De SP kleunde flink mis. Linkse kiezers besloten door dat negatieve filmpje juist op PvdA’er Timmermans te stemmen.

De PvdA werd voor het eerst sinds 1998 weer de grootste partij. Kanttekening: de opkomst (iets boven de 40 procent) was half zo groot als bij Kamerverkiezingen. Uit onderzoek bleek ook dat de PvdA het vooral van de oudere, plichtmatig opgekomen kiezers moest hebben. De helft van de PvdA-aanhang was 65-plus. Zelfs ouderenpartij 50Plus haalde dat leeftijdsrecord niet.

Boomers

Voor de sociaal-democratische partij is de vergrijzing een probleem. Bij Kamerverkiezingen ligt de ‘mediaan’ voor de PvdA meestal op 63 jaar: de helft van de kiezers is ouder, de andere helft jonger. De doorsneekiezer van GroenLinks is 38 jaar: 25 jaar jonger dan de PvdA-aanhanger. Kiezers van Volt en Denk zijn zelfs 30 jaar jonger. De PvdA verloor een reeks verkiezingen door de gemiste aansluiting bij mondiaal, postmodern denkende jongeren. Die vonden de PvdA de club van antieke ‘boomers’, de krampachtige generatie, alleen geïnteresseerd in sociale uitkeringen en wachtgelden.

De fusie GroenLinks-PvdA is een poging om de leeftijdscohorten en opvattingen onder één dak te brengen. Met mondiale en groene standpunten kan Timmermans jongere generaties aanspreken. Vanzelfsprekend is dat ook weer niet.

Hij heeft weleens een mooie speech gehouden over het PvdA-gedachtegoed aan de hand van citaten uit een fantasy-boek van zijn tienerzoon: ‘Winter is coming!’ Maar campagnes draaien niet om speeches. Het gaat om vlijmscherpe slogans. Komt het inderdaad tot een tweestrijd met de VVD, dan staat hij tegenover de 16 jaar jongere Dilan Yeşilgöz. Dat beeld is niet per se gunstig voor hem.

Timmermans moet zich omringen met jeugdige, hippe teamgenoten. Dat is nog wel een dingetje. PvdA en GroenLinks legden in een soort huwelijkscontract met allerlei bijlagen minutieus de kandidaatstelling vast. Komt de lijsttrekker uit de PvdA, dan bezetten GroenLinksers de plekken 2 en 3 op de lijst. Vervolgens mag de PvdA kandidaat 4 leveren en alle kandidaten met een even nummer. GroenLinks levert 5 en alle oneven nummers.

Uiteraard moet ook ‘gelijkheid naar gender’ heersen. Een hele puzzel. Jesse Klaver, leider van GroenLinks, kan moeilijk op 2, want daar hoort een vrouw. Maar de aansprekende kandidaten liggen niet voor het oprapen. Alle jonge vrouwelijke GroenLinks-wethouders en voorzitters van raadsfracties moeten eerst op de grill om vast te stellen of ze wel hartstochtelijk voor de fusie met de PvdA zijn.

Er is een – ook weer bijzonder evenwichtig samengestelde – commissie die op 5 september een concept-kieslijst presenteert. Als die het ‘Bijzondere Verkiezingsreglement’ letterlijk uitvoert, komt er een lijst met alleen PvdA-mannen en GroenLinks-vrouwen. Of juist PvdA-vrouwen en GroenLinks-mannen. Dat kan natuurlijk niet. De leden van beide partijen mogen tot 18 september wijzigingen aanbrengen. Maar met kandidaten schuiven is lastig. Dat brengt het hele mozaïek in gevaar.

Het ongemak zit al bij voorbaat ingebakken. Het huwelijkscontract ademt wantrouwen tussen de partijen. Zolang de peilingen gunstig zijn, is er niets aan de hand. Maar bij campagnefouten zullen ze elkaar beschuldigen.

Timmermans heeft het vanuit Brussel zijdelings gevolgd, maar de teloorgang van het CDA moet als een waarschuwing gelden. Eind 2020 werd daar de veelbelovende Wopke Hoekstra op het schild ­gehesen. Hij leek premierwaardig en voorbestemd voor de post-Rutte-periode. Maar Hoekstra had nogal stevige opvattingen, bijvoorbeeld over de WW, en die lagen niet lekker bij de zwevende kiezers. Daarom werd de campagne op zijn persoon gericht. Het was zo leuk om met olympisch kampioen Sven Kramer een paar rondjes in Thialf te schaatsen, dat de CDA-lijsttrekker vergat dat hij volgens de coronawetten een ‘recreant’ was, voor wie een verbod gold op binnen sporten. Meteen liep de CDA-strategie in het honderd. Hoekstra kon geen goed meer doen. Er ontstond onmin in eigen kring. Lolletjes en kleinigheden in een campagne bestaan niet. Alles is politiek.

Timmermans heeft de neiging om alles politiek te maken. Ook dat is riskant. In elk incident herkent hij mondiale proporties. In Brussel vinden ze dat prachtig visionair, maar in eigen land staan kiezers graag met beide benen op de grond. Toen bij de recente julistorm een 51-jarige vrouw uit Haarlem omkwam door een vallende boom, betreurde Timmermans ‘dit slachtoffer van de klimaatcrisis’. Meteorologen noemden dat onzin, waardoor het leek of Timmermans andermans ellende aangreep om politieke punten te scoren.

Na het neerhalen van vlucht MH17 in juli 2014 sprak hij als minister van Buitenlandse Zaken de VN-Veiligheidsraad in New York toe. Hij hield een emotioneel betoog over mensen die in hun laatste ogenblikken elkaars hand vastgrepen. Niet realistisch, maar wel mooi om interna­tionale steun te verwerven voor Nederlandse pogingen de stoffelijke overschotten te repatriëren en de schuldigen juridisch te vervolgen. In eigen land werd Timmermans aangevallen. Hij reageerde geprikkeld en sloeg terug met details die er weinig mee te maken hadden.

Yeşilgöz en het VVD-campagneteam weten dus precies waar ze die ervaren Timmermans uit balans kunnen brengen. En anders weet Geert Wilders dat wel. Hij lijkt zijn pijlen op Timmermans te richten: ‘Het ergste wat Nederland kan overkomen. Sigrid Kaag met een baard.’ Dat is alleen maar gunstig voor de GroenLinks-PvdA-campagne en spijtig voor D66, tot dusver de meest geliefde tegenstander van de PVV en BBB.

Voor Timmermans is een tweestrijd met Yeşilgöz de beste manier om de andere linkse partijen (D66, Volt, Denk, SP) leeg te eten. Maar in zo’n tweestrijd gebeurt ter rechterzijde hetzelfde: de VVD plukt kiezers weg bij BBB, CDA, JA21, FVD en PVV. Timmermans kan alleen winnen als de linkse kiezers zich achter hem scharen, terwijl de rechtse kiezers zich verspreiden over allerlei partijen. Dat is nog geen logisch scenario.

Geschreven door Eric Vrijsen, journalist bij EW Magazine.