Sahra Wagenknecht: links-conservatieve politica gaat met nieuwe partij achter AfD-kiezers aan

Ze was al langer een opvallende verschijning op de Duitse linkerflank. Nu richt de Oost-Duitse Sahra Wagenknecht haar eigen partij op en gaat ze resoluut voor de foertstemmers, die vandaag vooral bij het extreemrechtse Alternative für Deutschland (AfD) onderdak vinden. ‘Er zijn maar weinig parlementsleden die zoveel mensen bereiken als ik.’

Wagenknecht, altijd netjes gekleed met opgestoken haren, stapte vorig jaar al uit Die Linke. Begin deze maand kwam vervolgens het nieuws dat ze haar eigen partij opricht. ‘Bündnis Sahra Wagenknecht’ (BSW) hoopt met ‘Vernunft und Gerechtigkeit’ (verstand en rechtvaardigheid) tegengas te geven aan de huidige linkse ‘woke-politiek’ en op te komen voor mensen die uit de boot vallen en daardoor gevoelig zijn voor rechtse demagogie. Ze is snoeihard voor de huidige ‘stoplichtcoalitie’ van bondskanselier Olaf Scholz (SPD), volgens haar ‘waarschijnlijk de slechtste regering in de geschiedenis van de Bondsrepubliek’.

Talkshow-lieveling

Dat Wagenknecht met negen trouwe volgers definitief haar voormalige partij verliet, kwam niet als een verrassing. ‘Kamp Wagenknecht’ leefde al jaren op gespannen voet met de partijleiding. Een te sterke focus op klimaat- en identiteitspolitiek deden volgens haar de partij de das om. Wel schudt ze hiermee de politieke kaarten in Duitsland grondig dooreen. Die Linke doken in 2021 met 4,9 procent van de stemmen net onder de kiesdrempel, en uit een poll blijkt dat één op vijf mensen in het land zou overwegen om op Wagenknecht te stemmen. Haar alomtegenwoordigheid in talkshows, debatten en online maakt haar één van de populairste politici van het land.

Het partijprogramma van BSW is nog in de maak, maar verwacht wordt dat deze ‘éénvrouwsoppositie’ – zoals SPD-secretaris-generaal Kevin Kühnert haar noemt – de eigen standpunten sterk zal doordrukken. Wagenknecht zelf spreekt van ‘conservatief links’. ‘De economie verkeert in zwaar weer, de spoorlijnen zijn vervallen en de pensioenen zijn te laag,’ zegt ze in Der Spiegel. Op migratievlak neemt ze een rechts standpunt in. ‘Geen enkel land kan onbeperkte immigratie aan. Steden zijn al lang overweldigd en het zijn niet de hippe centrumwijken waar de problemen zich concentreren.’ Verder mag klimaatbeleid volgens haar niet leiden tot ‘blind, lukraak eco-activisme’, en moet de oorlog in Oekraïne worden beslecht met onderhandelingen in de plaats van meer wapens.

Met haar nieuwe partij schudt Wagenknecht de politieke kaarten in Duitsland grondig dooreen.

Ondanks haar succes binnen de voormalige extreemlinkse partij schemerde haar onvrede dus al langer door. In 2018 leidde dit tot de oprichting van Aufstehen, samen met haar partner en toenmalige partijgenoot Oskar Lafontaine. Met deze beweging probeerde Wagenknecht misnoegde linkse kiezers aan te trekken die naar AfD waren overgestapt. Door ‘een gebrek aan voorbereiding en structuur’ stapte ze zes maanden later alweer op. In 2021 trad ze naar buiten met Die Selbstrechten, een boek waarin ze haar pijlen richt op links-liberale politici die te hard gefixeerd zouden zijn op identiteits- en lifestyle-politiek. Ze vergeten de arbeidersklasse die daar geen voeling mee heeft, aldus de politica.

Die Wende

Wagenknecht werd in 1969 geboren in Jena, een stad in Oost-Duitsland (het voormalige DDR), als kind van een Duitse moeder en een Iraanse vader. Die laatste vertrok naar Iran toen ze twee jaar was en keerde nooit meer terug. In een interview met Die Zeit zei Wagenknecht dat ze zich niet ziet als persoon met een migratieachtergrond, maar dat haar on-Duitse uiterlijk haar kindertijd zeker niet makkelijker maakte. Op jonge leeftijd verhuisde ze naar Oost-Berlijn waar haar interesse in literatuur, filosofie en politiek ontstond.

Wagenknechts uitgesproken mening werd haar in Oost-Duitsland niet in dank afgenomen: ze mocht niet naar de universiteit. ‘Na de middelbare school las ik dan maar zelf twaalf tot vijftien uur per dag’, vertelt ze in Die Zeit. ‘Ik had een ongelooflijke honger naar kennis.’ Die Wende, de ommekeer van communistisch Oost-Duitsland naar een parlementaire democratie, werd haar redding. Ze ging literatuur en filosofie studeren in Duitsland. Haar opleiding voltooide ze in Groningen met een studie van Marx’ interpretatie van Hegel, omdat Duitse universiteiten dat niet wilden steunden. In 2012 behaalde ze een doctoraat in de economie.

Haar politieke carrière begon in 1989 als lid van de Oost-Duitse communistische regeringspartij SED, die na de val van de Berlijnse muur omgevormd werd tot PDS en later tot Die Linke. Van meet af aan schuwde Wagenknecht de controverse niet en had ze het moeilijk met autoriteit binnen de partij. Zo deed Wagenknecht ongelukkige uitspraken over de verdiensten van Stalin en was de val van de muur volgens haar een nederlaag. Dat weerhield Die Linke er niet van om haar op een voetstuk te zetten. Haar electoraal potentieel werd duidelijk toen ze in 2009 de rol opnam van fractieleider ad interim. Met Wagenknecht als medekandidaat voor het kanselierschap behaalde de partij in 2017 haar beste resultaat ooit bij federale verkiezingen.

Alternatief

Haar standpunten tonen grote gelijkenissen met die van het extreemrechtse AfD. Het omstreden AfD-partijlid Björn Höcke trok al aan haar mouw. Zelf wijst Wagenknecht alle mogelijke samenwerkingen af. ‘We lanceren deze partij juist om mensen een serieus alternatief te bieden’, zei ze daarover. ‘Ik zie de leegte in het politieke systeem. Veel mensen voelen zich door geen enkele partij meer vertegenwoordigd en stemmen uit wanhoop op de AfD.’

Omdat linkse, autoritair gezinde kiezers vaker rechts stemmen dan links, dreigt Wagenknecht de normalisering van extreemrechts net te versterken.

Cas Mudde, politicoloog

Over de uiteindelijke impact die ze zal hebben op de stembusgang zijn de meningen verdeeld. ‘Wagenknecht zal stemmen van AfD aftroeven’, zei politiek wetenschapper Andrea Römmele op de publieke omroep ZDF. ‘Wat we zien is een alternatief voor het Alternative für Deutschland.’ De Nederlandse politicoloog Cas Mudde denkt daar anders over. ‘Hoewel Wagenknecht het vermogen heeft om bruggen te slaan tussen links en rechts, valt het te betwijfelen dat huidige AfD-kiezers hun partij de rug zullen toekeren,’ schrijft Mudde in The Guardian. ‘Linkse, autoritair gezinde kiezers hebben de neiging om vaker rechts te stemmen dan links, vooral wanneer culturele kwesties zoals immigratie de politieke agenda domineren. Zo dreigt Wagenknecht de normalisering van extreemrechts juist te versterken.’

Der Spiegel zette haar op de cover met als ondertitel: ‘Die Unfassbare. Links. Rechts. Extrëm. Das Phänomen.’ Dit is tekenend voor haar. Ze laat zich niet in een vakje stoppen en hoopt kiezers op zowel links als rechts te overhalen. Bij de Europese verkiezingen in juni krijgt Wagenknecht een eerste kans om zich te bewijzen. In september volgen drie deelstaatverkiezingen in Oost-Duitsland, waar AfD electoraal traditioneel sterk staat. Of ze daar werkelijk de ‘democratie zal redden’ valt nog af te wachten.