PVV grote winnaar, maar is kabinet-Wilders mogelijk?

Eric Vrijsen van EW staat stil bij de eerste reacties na de parlementsverkiezingen in Nederland, en analyseert welke coalities mogelijk zijn.

Geert Wilders stevent af op een ruime verkiezingsoverwinning. In de exitpoll behaalt de PVV 35 zetels, twee keer zoveel als het huidige aantal. De VVD krijgt na het vertrek van Mark Rutte een grote klap.Pieter Omtzigt eindigde met Nieuw Sociaal Contract als vierde partij met 20 zetels. ‘Wij zijn beschikbaar om het vertrouwen van de kiezers om te zetten in daden,’ zei Omtzigt in een eerste reactie. Daarmee leek hij aan te sturen op een coalitie met de PVV, omdat hij onder de indruk is van de duidelijke verkiezingsoverwinning van de PVV.

Dilan Yeşilgöz, de nieuwe leider van de VVD en beoogd opvolger van premier Mark Rutte, maakte met een slechte campagne de overwinning van Wilders mogelijk. Waar Rutte elf jaar lang samenwerking met de PVV uitsloot, bood Yeşilgöz hem een opening. Zij sloot een gedoogcoalitie met de PVV niet langer uit. Yeşilgöz wilde een deel van de PVV-kiezers naar de VVD halen, maar het omgekeerde gebeurde. Veel rechtse VVD-kiezers staken over naar de PVV.

Een coalitie onder leiding van premier Wilders is op basis van de exit-poll mogelijk. Aangezien de nummer 2 van deze verkiezingen – GroenLinks-PvdA met volgens de exit-poll 25 zetels – en de nummer 4 – Nieuw Sociaal Contract van Pieter Omtzigt met 20 zetels – een coalitie met Wilders hebben uitgesloten, lijkt een PVV-coalitie op het eerste gezicht  onmogelijk.  Maar Omtzigt leek woensdagavond echter bij te draaien: ‘Het land moet toch bestuurd worden.’ Ook BBB van Caroline van der Plas toonde zich bereid tot  steun aan een kabinet-Wilders. Yesilgöz sloot een dergelijke coalitie evenmin uit.

Het alternatief is een centrum-linkse regering onder leiding van Frans Timmermans. Zijn GroenLinks-PvdA kan met de VVD (24 zetels), NSC (20 zetels), D66 (10 zetels) of het CDA (5 zetels) een meerderheid vormen.

In de Eerste Kamer haalt zo’n coalitie geen meerderheid. Een combinatie van GroenLinks-PvdA en VVD zou daar steun van de BBB nodig hebben.

Opvallend hoe Yesilgöz praktisch dezelfde bewoordingen koos als toenmalig CDA-leider Wopke Hoekstra na de zware nederlaag van zijn partij in 2021. In de daaropvolgende periode zakte het CDA steeds verder weg, terwijl Hoekstra als minister van Buitenlandse Zaken over de wereld reisde. Hij verliet de partij deze zomer om Europees Commissaris te worden. Zijn partij had ooit 54 zetels, maar is nu geslonken tot 5.

Partijen geschokt: anti-Wildersfront

De grote verkiezingsoverwinning van de PVV komt als een schok voor vrijwel alle andere partijen. Op zich drijft dat rechtse en linkse partijen bijeen in een anti-Wildersfront. Tijdens de campagne werd – onder anderen door Pieter Omtzigt – gespeculeerd over een minderheidscoalitie. Maar dat is na deze schokkende uitslag juist minder waarschijnlijk.

Het opkomstpercentage was met ruim 78 procent tamelijk hoog. Dit is een van de verklarende factoren voor de zege van Geert Wilders. Ook uit de eerste uitslagen uit steden en plattelandsgemeenten bleek dat Wilders erin slaagde zijn sympathisanten naar de stembus te bewegen. Zelfs in het oude PvdA-bolwerk Rotterdam werd de PVV de grootste partij.

Niettemin werd op televisie in het uitslagenprogramma van de NOS druk gespeculeerd over een minderheidscoalitie als een mogelijkheid om de PVV buiten te sluiten. Dat op die manier de PVV-overwinning bij een volgende verkiezingsuitslag waarschijnlijk nog groter kan uitvallen, werd door de dienstdoende politicologen buiten beschouwing gelaten.

Op de partijavonden van D66 en ChristenUnie staken de partijleiders de hand niet in eigen boezem. Door zich te verzetten tegen de VVD-voorstellen voor een strenger asielbeleid, brachten deze partijen het kabinet-Rutte IV ten val. Als Wilders straks aan de macht komt, dreigen nog veel hardere anti-migratie maatregelen. D66-leider Rob Jetten en ChristenUnie-collega Mirjam Bikker verloren bij deze verkiezingen fors. D66 verloor 14 zetels en zakte van  24 naar 10 zetels. ChristenUnie daalde van 5 naar 3 zetels. Jetten en Bikker stonden echter vooral stil bij de voor hun schokkende overwinning van onder Wilders. Deze ruk naar rechts was volgens Jetten te wijten aan de campagnefouten van de VVD.

Wilders beloofde om binnen de marges van de grondwet te blijven

Wilders zei in een eerste reactie dat ‘de Nederlander weer voorop zal staan’. Hij beloofde de immigratie te beteugelen. Hij noemde de 35 zetels een enorme opdracht. ‘We gaan op een serieuze manier ons best doen om de hoop van de mensen waar te maken.’ Hij deed een oproep aan de andere partijen om samen te werken. ‘Elke partij moet over zijn schaduw heen stappen,’ zei Wilders. ‘Wij willen besturen. Wij gaan met 35 zetels ook besturen.’ Hij beloofde ‘binnen de marges van de Grondwet te blijven’ en deed ‘een klemmend beroep op de andere partijen om het massale signaal van de kiezer serieus te nemen’.

Wilders zal zich ‘redelijk opstellen’ en pleitte voor een rechtse coalitie met VVD, NSC en BBB (7 zetels). Op basis van de exitpoll haalt zo’n coalitie een ruime meerderheid. Maar dan zou NSC van Pieter Omtzigt de blokkade van zo’n coalitie moeten opheffen. In een wanhoopspoging om de overwinning van Wilders te voorkomen, zei Yeşilgöz een dag voor de verkiezingen dat zij ‘niet onder premier Wilders wil dienen’. Zij liet daarbij in het midden of zijzelf geen minister wil zijn in een dergelijke regering of dat de VVD niet tot een dergelijk kabinet zal toetreden.

Yeşilgöz maakte een verslagen indruk

In een toespraak op een VVD-bijeenkomst in Den Haag zei Yeşilgöz: ‘Het resultaat valt voor ons tegen. Wij bouwen vanaf vandaag verder met de lessen die wij hebben geleerd.’ Zij feliciteerde Wilders, Timmermans en Omtzigt met hun overwinning. Ze maakte een verslagen indruk, maar wil aanblijven als VVD-leider. Zij houdt zich gedeisd in de kabinetsformatie: ‘Het voortouw ligt nu niet bij ons.’

Met zijn verkiezingsoverwinning neemt Geert Wilders de ultieme wraak op de VVD. Hij was vanaf 1998 Kamerlid voor de VVD, maar werd vanwege zijn islam-kritiek en kritische standpunt inzake immigratie in 2004 uit de partij verdreven. Vervolgens begon hij een eigen partij, de Partij voor de Vrijheid, die sinds 2012 door de VVD werd buitengesloten.

Dilan Yeşilgöz maakte deze zomer einde aan blokkade VVD tegen Wilders

Yesilgöz maakte deze zomer een einde aan de VVD-blokkade tegen Wilders. Het begon met een interview in EW met VVD-asielwoordvoerder Ruben Brekelmans. Op de vraag of de VVD – na de val van het kabinet-Rutte IV wegens onenigheid met D66 en ChristenUnie over de asielmaatregelen – moest gaan proberen met de PVV samen te werken voor een strenger migrantenbeleid, zei Brekelmans in EW dat zijn partij daarover moest discussiëren. Hij zag mogelijkheden tot samenwerking.

De VVD-voorlichters waren woedend. Aanvankelijk werd geprobeerd de uitspraken te ontkennen. Maar die stonden op band. Toen Yesilgöz – op dat moment nog beoogd VVD-leider – door journalisten om een reactie werd gevraagd op het Brekelmans-interview, herhaalde zij in zelfs nog steviger woorden de uitspraken van Brekelmans. Daarmee was de opening naar de PVV een feit.

Yesilgöz weigerde tijdens de campagne een interview met EW. ‘Wij hebben daar geen zin in,’ zei haar woordvoerder met een verwijzing naar het Brekelmans-interview en andere ‘zure stukjes’. Yesilgöz meed directe contacten met EW. WhatsAppjes werden niet beantwoord. De VVD-leider speelde alle berichten door aan haar woordvoerders, die na wekenlang aarzelen besloten dat Yesilgöz géén interview zou geven aan het liberale weekblad.

Volgens kiezersonderzoek was er jarenlang nauwelijks overstap tussen PVV en VVD. Vanaf het moment dat Yesilgöz de samenwerking met Wilders hardop overwoog, begonnen kiezers over te steken, zij het in een andere richting dan Yesilgöz het zich had voorgesteld.

Yeşilgöz zei aan slot campagne niet onder premier Wilders te willen dienen

Aan het slot van de campagne leek Yesilgöz te proberen haar strategische fout te herstellen. In het Radio 1-debat zette zij zich af tegen de PVV. Twee dagen voor de verkiezingen zei ze niet onder premier Wilders te willen dienen. Op de avond voor de verkiezingen, toen Wilders zei dat hij ‘premier van alle Nederlanders wilde zijn,’ reageerde zij afgemeten: ‘Daar geloof ik niks van.’

In een eerste reactie op haar verkiezingsnederlaag zei Yesilgöz tegen de NOS dat ze zichzelf geen campagnefouten verweet. ‘Het gaat om de mensen naar wie onvoldoende is geluisterd,’ zei ze. Ze sloot een coalitie met de PVV niet uit: ‘Wilders heeft nu het voortouw. Maar ik zie niet hoe de PVV meerderheden kan vormen.’