‘Profiteren van braindrain in de VS: hoe kunnen we Einstein weer naar Europa halen?

‘In de jaren dertig vluchtten prominente denkers van de Frankfurter Schule uit nazi-Duitsland naar de Verenigde Staten. Ze vonden daar, net als Hannah Arendt of Albert Einstein, onderdak om hun ideeën verder te ontwikkelen, weg van een onderdrukkend regime. Vandaag zien we een omgekeerde beweging’, schrijven Wouter Beke en Liesbet Sommen. ‘Terwijl de Trump-administratie de onderzoeksbudgetten in de VS drastisch vermindert, de wetenschappelijke vrijheid inperkt en het maatschappelijk debat dagelijks vergiftigt, ontstaat de mogelijkheid dat Amerikaanse onderzoekers op zoek gaan naar een nieuw toevluchtsoord. Dit biedt Europa een unieke kans om zich te profileren als de vrijhaven voor internationaal talent.’

De bezuinigingen in de VS gaan gepaard met ingrijpende maatregelen voor innovatie, zoals het bevriezen van subsidies voor onderzoek, het terugdringen van financiering voor universiteiten en het beperken van wetenschappelijke publicaties. Dit creëert een klimaat van onzekerheid dat de voortgang van veelbelovende onderzoeksprojecten belemmert en de ontwikkeling van baanbrekende technologieën en medische doorbraken in gevaar brengt.

Vooral Robert F. Kennedy Jr., als minister van Volksgezondheid, draagt bij aan een omgeving waarin wetenschappelijke vrijheid onder druk komt te staan.

Terwijl Donald Trump onderzoekers kortwiekt, lijkt in de Europese Unie het besef te groeien dat er een inhaalbeweging nodig is op het gebied van innovatie. Ondanks aanzienlijke investeringen in onderzoek en ontwikkeling blijft de EU achter op de Verenigde Staten en China. In 2023 investeerde de EU 2,2% van het bbp in O&O, tegenover 3,6% in de VS en 2,6% in China. Deze aanhoudende onderinvestering vergroot niet alleen de innovatiekloof, maar bemoeilijkt ook de omzetting van wetenschappelijke doorbraken in commerciële producten.

Europa heeft weliswaar een sterke positie in fundamenteel onderzoek, maar blijft achter in wereldwijde patentaanvragen, met slechts 17% afkomstig uit de EU in 2021, tegenover 21% in de VS en 25% in China.

Om een inhaalbeweging te maken is het eerst en vooral essentieel om de bredere fundamenten voor innovatie in Europa te versterken. Daarom stelt de Commissie binnenkort een European Research Area Act voor, die gericht is op het verhogen van de R&D-uitgaven naar 3% van het bbp en het beter afstemmen van de financieringsprioriteiten tussen de EU en de lidstaten.

Daarnaast wordt de toegang tot onderzoeksinfrastructuur vergemakkelijkt en komt er een nieuwe strategie die groeiobstakels voor start-ups en scale-ups wegwerkt. Het onlangs gelanceerde competitiviteitskompas richt zich terecht op technologische domeinen zoals AI, clean tech, quantum computing, halfgeleiders, biotech en neurotechnologie.

Om deze visie kracht bij te zetten zet de Commissie terecht in op duurzaamheid als essentiële pijler van haar industriële strategie. Terwijl Trump en co zich terugtrekken uit het klimaatakkoord van Parijs, “drill baby drill” roepen en klimaatwetenschap afwijzen, kan de Clean Industrial Deal een hefboom zijn om teleurgestelde en klimaatbewuste wetenschappers uit de VS hier in te lijven om de klimaattechnologieën van de toekomst te ontwikkelen.

Maar daar stopt het niet bij. Als de Europese Unie wil profiteren van een Amerikaanse braindrain, moet het vérder gaan. In haar recente strategie ‘Skills Union’ zet de Europese Commissie zich specifiek in om wereldwijd talent aan te trekken, inclusief toponderzoekers en studenten.

Zo komt er een EU Talent Pool, een platform dat de werving van hooggekwalificeerde werkzoekenden uit derde landen vergemakkelijkt. Daarnaast start in 2025 het pilootproject ‘Marie Skłodowska-Curie Actions Choose Europe’, waarmee buitenlandse onderzoekers via beurzen en competitieve trajecten langdurige posities binnen universiteiten en onderzoeksinstellingen kunnen verwerven.

De EU wil ook topstudenten aantrekken. Met virtuele studiebeurzen en promotiecampagnes als ‘Study in Europe’ wil de Commissie de EU aantrekkelijker maken als studiebestemming en zo tegen 2030 minstens 350.000 studenten van buiten de EU naar Europa halen.

Ook een herziening van de huidige visumstrategie en extra ondersteuning van de lidstaten moet deze studiemobiliteit naar de EU vergemakkelijken.

Ten slotte moet er flink wat geld bij voor innovatie. Onderzoeksbeurzen van de European Research Council kunnen een cruciale rol spelen bij het aantrekken en behouden van briljante onderzoekers door langdurige en flexibele financiering te bieden. Zoals Mario Draghi voorstelt, moet het onderzoeksfonds in de volgende Europese begroting voor de periode vanaf 2027 verdubbeld worden tot 200 miljard euro.

Fundamenteel onderzoek blijft immers van essentieel belang, niet alleen voor de economie, maar ook om een stimulerende omgeving te creëren waarin wetenschappers hun werk ongestoord kunnen voortzetten. Ook kunnen investeringen in de defensie-industrie innovatie aanzwengelen, aangezien veel ‘uitvindingen’ uit de defensiesector komen, zoals het internet of GPS.

Kortom, nu de Verenigde Staten kampen met bezuinigingen die de wetenschappelijke vrijheid ondermijnen, een maatschappelijk klimaat van onverdraagzaamheid creëren en zich eerder afkeren van dan richten naar het Westen, biedt dit een gouden kans voor Europa.  Door te investeren in onderzoek, onderwijs, aantrekkelijke loopbanen en meer onderzoeksgeld, kan de EU zich positioneren als een veilige haven voor wetenschappers en innovatie.

Alleen zo heeft Europa het potentieel om een baken te worden voor de wetenschappers van morgen. Zoals Europese onderzoekers in de jaren dertig en veertig naar de Verenigde Staten trokken en mee aan de wieg stonden van de Amerikaanse naoorlogse welvaart, zo zouden we in Europa nu Amerikaanse onderzoekers actief kunnen verwelkomen en naar hier (terug-)halen. 

“Alles wat werkelijk groot en inspirerend is, is gecreëerd door individuen die in vrijheid konden werken”, zei Einstein. Europa kan die vrijhaven zijn.

Wouter Beke en Liesbet Sommmen zetelen voor CD&V in het Europees parlement.