Hoe reageert Vladimir Poetin op de muiterij van Wagnerbaas Prigozjin?
Met zijn baldadige muiterij heeft Wagnerbaas Prigozjin president Poetins positie voorgoed ondergraven. Twee decennia lang was het poetinisme almachtig, ijzersterk en onaantastbaar. Tot het dat niet meer was.
‘Komt er een burgeroorlog?’ wilde een vrouw uit Rostov-aan-de-Don weten toen gemaskerde Wagnersoldaten afgelopen zaterdag de straten rond het plaatselijke militaire hoofdkwartier bezetten. ‘Alles komt goed, geen zorgen’, antwoordde een van de militairen haar. De omstanders leken met het antwoord genoegen te nemen. Het was per slot van rekening weekend.
Nochtans waren er op dat moment al stevige schermutselingen bezig tussen Wagnertroepen en veiligheidsdiensten. Volgens Oryx, een blog die via opensourceonderzoek de Russische militaire verliezen in kaart brengt, haalde de rebellerende Wagnergroep maar liefst vijf helikopters en een gevechtsvliegtuig neer. In Voronezj vernietigde het Russische leger een brandstofdepot om te verhinderen dat het in handen van de muiters zou vallen. Op de snelweg tussen Moskou en Rostov werden in zeven haasten barricaden opgeworpen. Sergej Sobjanin, de burgemeester van Moskou, kondigde aan dat er ‘antiterreuroperaties’ rond Moskou zouden plaatsvinden en iedereen op maandag een vrije dag kreeg. Het lijkt voorlopig zowat het enige wat de Moskovieten van de muiterij hebben gemerkt.
Wagner vs. Defensie
Aan de basis van de muiterij ligt een langlopend conflict met het ministerie van Defensie. Wagner speelt sinds het begin van de invasie in Oekraïne een aparte rol. Het valt niet onder het commando van de generale staf, maar krijgt zijn wapens en munitie wel aangereikt door Defensie. Wagnerbaas Jevgeni Prigozjin kon ongestraft defensieminister Sergej Sjojgoe en stafchef Valeri Gerasimov van hoogverraad beschuldigen. Het is het soort kritiek waarvoor gewone Russen tegenwoordig een jarenlange gevangenisstraf riskeren.
Maar Prigozjins luxepositie is tanende. Sinds de val van de stad Bachmoet werd Wagner vooral gebruikt als strategische reserve, die pas ingezet wordt wanneer (een deel van het) front in de problemen komt. En dus voerde het Russische overheidsapparaat al even de druk op. Op 10 juni verordende het ministerie van Defensie al dat soldaten bij privélegers zoals Wagner voortaan een contract bij Defensie horen te tekenen. Die maatregel zou Wagner reduceren tot een bijkantoor van het Russische leger. Prigozjin, die kennelijk geen trek had in een soort veredeld kantoorjufferbestaan, verzette zich nadrukkelijk tegen die maatregel. In tegenstelling tot het imago dat hij zelf graag in de verf zet, heeft Prigozjin geen machtsbasis binnen het systeem. Zijn positie is precair: zijn zakenimperium draait grotendeels op overheidscontracten. Bovendien heeft hij geen persoonlijke relatie met Poetin. Om het met een Downton Abbey-metafoor te zeggen: Prigozjin is personeel. Een goedgeluimde baas maakt weleens een praatje met de butler, maar finaal heeft de butler niets in de melk te brokken.
En dus probeerde Prigozjin al enige tijd krampachtig Poetins aandacht te trekken. Eerst kondigde hij aan dat hij de nieuwe wet naast zich neer zou leggen. Op vrijdagmiddag publiceerde zijn persdienst zelfs een interview waarin hij het hele oorlogsdiscours van het Kremlin dynamiteerde. Toen ook die schreeuw om aandacht geen effect sorteerde, beweerde Prigozjin op vrijdagavond dat het Russische leger de posities van Wagner beschoten zou hebben. In een briesend audiobericht zwoer hij die aanval – waarvoor hij geen bewijzen leverde – te wreken. ‘Wie weerstand biedt, zal ogenblikkelijk vernietigd worden.’ Tegelijk benadrukte hij bij hoog en bij laag dat hij geen staatsgreep nastreefde. Maandag meldde hij in een audiobericht dat ze ‘niet marcheerden om het Russische leiderschap omver te werpen, maar om Wagner te redden’. Op zaterdagochtend slaagde Prigozjin erin om Rostov-aan-de-Don, een cruciale garnizoensstad niet ver van de Oekraïense grens, zonder noemenswaardige tegenstand in te nemen.
Poetin spreekt zich doorgaans niet uit over militaire aangelegenheden, maar nu ging hij fors in de aanval. Hij beschuldigde de ‘coupplegers’ van verraad, en trok parallellen met de bloedigste burgeroorlogen uit de Russische geschiedenis. Hij beloofde harde en onmiddellijke maatregelen. Vanaf dat moment was Prigozjins ‘Mars voor de Rechtvaardigheid’ ten dode opgeschreven. Nog geen tien uur na de presidentiële toespraak meldde Prigozjin dat Wagner ‘om bloedvergieten te vermijden’ de aftocht zou blazen. Dmitri Peskov, Poetins immer gedienstige perschef, liet weten dat niemand minder dan de Belarussische president Aleksandr Loekasjenko een akkoord met Prigozjin had gesloten, en de Wagnerleider naar Belarus zou vertrekken. Hij beweerde ook dat de aanklacht voor gewapende muiterij zonder gevolg geklasseerd zou worden – een bewering die op maandag werd tegengesproken. Bij het verlaten van Rostov werden beelden verspreid van een mensenmassa die Prigozjin toejuichte. Het is niet duidelijk of die ‘spontane’ steunbetuigingen in scène werden gezet.
Het probleem met verraad
Toch is duidelijk dat Prigozjins excursie het Russische regime onnoemelijke schade heeft toegebracht. Ondanks de snelle oplossing van de crisis blijft het een vaststelling dat een muitende groep huurlingen zonder al te veel tegenstand Rostov-aan-de-Don kon bezetten, de elfde stad van Rusland en een cruciaal logistiek centrum voor de Russische oorlogsinspanning in Oekraïne. Poetins forse reactie illustreert bovendien zijn zwakte. Nog geen twaalf uur nadat het staatshoofd een huurlingenleider een ‘verrader’ had genoemd die het land ‘richting anarchie en broedermoord’ wilde duwen, werd een deal gemaakt en leek alles vergeven. Wraak is uiteraard een gerecht dat bij voorkeur koud wordt opgediend, maar voor een autoritaire leider mag de bediening ook niet té lang uitblijven.
Een van de problemen met verraad is natuurlijk dat het impliciet een bekentenis van het eigen falen is. Wie een ander van verraad beschuldigt, erkent dat hij zelf zo dom is geweest om de verrader te vertrouwen. Jevgeni Prigozjin is dan ook een typisch product van het poetinisme: een ordinaire bandiet zonder scrupules die zich via de juiste connecties tegoed mocht doen aan de rijkelijk gevulde staatsruiven. Van catering voor staatsbanketten tot huurlingenlegers en trollenfabrieken: Prigozjin heeft ze allemaal uitgebouwd op uitdrukkelijk verzoek van bovenaf. Als Wagner een bedreiging kon worden voor de stabiliteit van het regime, kon dat enkel dankzij de gulle steun van datzelfde regime. Het onzalige idee om in de oorlog private militaire bedrijven in te zetten die op gespannen voet leven met het Russische leger is een symptoom van een truc die Poetin al jarenlang toepast. Zijn parcours als president is een voortdurende evenwichtsoefening, waarbij hij er altijd voor zorgde dat geen enkele veiligheidsdienst onafhankelijk en sterk genoeg werd om een bedreiging te kunnen vormen. Het gros van de siloviki, de bazen van de verschillende veiligheidsagentschappen, kent Poetin al sinds zijn dagen in de stedelijke administratie van Sint-Petersburg.
Maar net die oude vrienden waren zaterdag in geen velden of wegen te bekennen. Waar zat de legertop? Hoort de minister van Defensie niet in actie te schieten wanneer de integriteit van het Russische grondgebied bedreigd wordt? Ook Nikolaj Patroesjev, de secretaris-generaal van de Russische Veiligheidsraad, hield afgelopen weekend radiostilte in acht. Alleen Ramzan Kadyrov, de pafferige leider van Tsjetsjenië, beloofde prompt de grote baas te hulp te schieten – waarna hij geen noemenswaardige actie ondernam. Ook de propagandisten die voortdurend de lof van het regime zingen, keken veelal de kat uit de boom. Pas op zondagavond liet propagandiste Margarita Simonjan weten dat ze het afgelopen weekend een cruise over de Wolga had gemaakt, en dus niet de mogelijkheid had om te reageren. Het suggereert dat veel toppers binnen het regime wel degelijk rekening houden met het scenario van een paleisrevolutie. Ook de Russen zelf kwamen niet onmiddellijk op straat om hun president te hulp te snellen. Dat moet velen tot nadenken stemmen.
Grappen over ramen
Het moet gezegd dat de Russische veiligheidsdiensten afgelopen weekend geen vaandelvlucht pleegden. De Nationale Garde slaagde er relatief snel in blokkades op te werpen. Ook de inlichtingendienst FSB opende zaterdagochtend al snel een onderzoek naar Prigozjin. Die ijver kan niet verhullen dat de FSB de voorbije maanden een opmerkelijke rol heeft gespeeld. Ofwel heeft de inlichtingendienst die het Russische grondgebied moet vrijwaren van terreur niet opgemerkt dat een door de overheid betoelaagd privéleger op het punt stond een grote stad in te nemen. Ofwel heeft de dienst het wel opgemerkt, maar heeft ze die bezorgdheid niet te kennen gegeven aan de presidentiële administratie. In woelige tijden zijn incompetentie en verraad moeilijk van elkaar te onderscheiden.
Tegelijk lijken Poetins opties om op te treden beperkt. In tegenstelling tot zijn stoere imago, en de vele grapjes over Russen die vergiftigde thee drinken of spontaan uit ramen vallen, is Poetins hr-beleid niet bepaald meedogenloos. Het poetinisme doet niet aan politieke zuiveringen. Loyaliteit is in de regel belangrijker dan competentie. Oneervolle ontslagen zijn de uitzondering. Ministers vallen in Rusland niet uit ramen. In zijn huidige verzwakte positie heeft Poetin net baat bij consolidatie. Een grootschalige zuivering zou een heleboel misnoegden creëren, die gebaat zouden zijn bij een verzwakking van Poetins positie. Hij is sowieso een leider die niet graag experimenteert. De verleiding om de grove borstel te schuwen en de zaken op hun beloop te laten zal ongetwijfeld groot zijn. Niets is gevaarlijker voor een autoritaire leider dan een bevel dat niet wordt opgevolgd.
Het is duidelijk dat het imago van Poetin binnen het regime de voorbije twee jaar onherstelbare schade heeft opgelopen. Jarenlang was hij hun garantie op stabiliteit. De door hem gecreëerde machtsverticaal – een structuur waarbij nagenoeg elk machtsniveau min of meer rechtstreeks aangestuurd wordt door de president – was zo alomtegenwoordig dat niemand er nog maar aan dacht hem te weerstaan. Na het afgelopen weekend kan die theorie de vuilnisbak in. Bovendien lijkt Poetin eens te meer niet in staat om moeilijke knopen door te hakken. Sinds Rusland er niet in slaagde Oekraïne te overrompelen, lijkt de president niet langer een plan te hebben. Grote beslissingen zoals de ‘gedeeltelijke’ mobilisatie van september en de terugtrekking uit Cherson schoof hij nodeloos lang voor zich uit. Toen een groep Russische neonazi’s met steun van Oekraïne lelijk huishield in enkele Russische grensdorpen reageerde hij niet. Ondanks het enorme veiligheidsapparaat lijkt Rusland te falen als staat, en slaagt het er niet in zijn grondgebied te bewaken. Zoals altijd blijken autoritaire regimes almachtig en onaantastbaar, tot ze het niet meer zijn.
Wat nu?
Voor Oekraïne is elke verstoring van de Russische oorlogsmachine, zelfs als ze nauwelijks langer dan een etmaal duurt, goed nieuws. Voor het wankele moreel van de Russische troepen is het allesbehalve een opkikker. Zelfs als dat ongenoegen niet onmiddellijk leidt tot deelname aan de muiterij moet het tot nadenken stemmen. Het maakt het moeilijker om de wantoestanden in het leger aan te pakken. Het oude Russische spreekwoord ‘Wie in het leger heeft gediend, lacht niet langer in het circus’ lijkt voorlopig te blijven gelden.
Tegelijk belooft deze onverkwikkelijke episode weinig goeds voor de toekomst. Dat net Prigozjin zich zo uitdrukkelijk manifesteert, lijkt te suggereren dat het ongenoegen aan Russische kant vooral bij de haviken ligt. Cru gesteld: de Russen die gefrustreerd zijn dat de oorlog slecht verloopt, zijn momenteel actiever dan de Russen die de oorlog liever willen stoppen. Zelfs als het duidelijk is dat er onder Poetin geen echte vrede met Oekraïne kan komen, is er geen reden om aan te nemen dat een nieuw regime in Moskou Oekraïne gunstiger gezind zal zijn.
Ook afgelopen weekend lanceerde het Russische leger raketaanvallen op Oekraïne, waarbij minstens drie Oekraïense burgerslachtoffers vielen. Het is een intrieste vaststelling: zelfs wanneer een colonne muitende huurlingen optrekt richting Moskou blijft de vernietiging van Oekraïne de absolute prioriteit.
Oorlog in Oekraïne: alles wat u moet weten
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
