Zelfs bij Oekraïense katholieken kunnen de pogingen van paus Franciscus om vrede te stichten tussen Kiev en Moskou op weinig steun rekenen. ‘Deze paus snapt niets van de geschiedenis van Oost-Europa.’
Op vrijdag 25 februari 2022 gooide de paus alle protocol overboord. Een dag nadat tienduizenden Russische soldaten in tanks over de Oekraïense grenzen waren gerold, stapte Franciscus onaangekondigd de Russische ambassade bij de Heilige Stoel binnen en eiste een onderhoud met de ambassadeur. Daarbij zou hij aangeboden hebben om als bemiddelaar naar Moskou te vliegen. Het aanbod werd – vriendelijk, zo benadrukt Franciscus zelf – afgewezen door de Russische buitenlandminister Sergej Lavrov.
Dat Franciscus zijn hulp aanbood, mag niet verbazen. De Heilige Stoel heeft een lange traditie in het bemiddelen bij conflicten. Zo wist het Vaticaan in 1978 tijdens het zogenaamde Beagle-conflict, een grensgeschil over enkele eilanden, te voorkomen dat het tot een oorlog kwam tussen Argentinië en Chili. Ten tijde van de Irakoorlog (2003-2011) organiseerde het bemiddelingspogingen tussen Saddam Hoessein en George W. Bush. De kerk speelde ook een rol in de historische toenadering tussen de Verenigde Staten en Cuba, waarbij Barack Obama in 2016 de eerste Amerikaanse president werd om het eiland te bezoeken sinds de communistische revolutie van 1959.
Het is verleidelijk om denigrerend te doen over de pauselijke diplomatie. Toen de Britse premier Winston Churchill tijdens de Tweede Wereldoorlog aan Sovjetleider Jozef Stalin suggereerde om de paus diplomatiek te betrekken, antwoordde Stalin met de smalende uitroep: ‘De paus! Hoeveel divisies heeft hij?’ Dat neemt niet weg dat het Vaticaan wel degelijk boven zijn gewicht bokst op het diplomatieke speelveld. ‘De Heilige Stoel heeft een uitgebreid diplomatiek netwerk’, zegt Jan De Volder, professor religieuze geschiedenis aan de KU Leuven. ‘Via de fijnmazige aanwezigheid van de kerk beschikt hij in zowat alle landen over veel informatie op het terrein. In de diplomatie is dat erg waardevol.’
Franciscus weigerde aanvankelijk om Rusland als agressor in Oekraïne te bestempelen.
Ambiguïteit
Hoewel de meerderheid van de Oekraïners zich tot het orthodoxe geloof bekent, geniet de katholieke kerk in Oekraïne een respectabele reputatie. Ongeveer 5,5 miljoen Oekraïners behoren tot de Oekraïense Grieks-katholieke kerk, een kerkgemeenschap die de Byzantijnse rite volgt maar wel de paus als hoofd erkent. Vooral Johannes Paulus II, die als Pool een aanzienlijke rol speelde bij de val van het communisme, was bij leven enorm populair in Oekraïne. Hij was een pleitbezorger van Oekraïense onafhankelijkheid en sprak zich bij een bezoek aan Lviv in 2001 ook expliciet uit over de Europese lotsbestemming van Oekraïne.
Sinds het begin van de Russische invasie in Oekraïne is de positie van het Vaticaan op zijn zachtst gezegd ambigu. Aan de ene kant speelt Franciscus de traditionele rol van vredesapostel. Voortdurend spreekt hij zijn verdriet uit over ‘de rivieren van bloed en tranen’ die in Oekraïne verspild worden. Hij veroordeelt de Russische oorlogsmisdaden en stelt dat de invasie een schending is van het Oekraïense recht tot zelfbeschikking. In maart 2022 waarschuwde hij Kirill, de patriarch van de Russisch-orthodoxe kerk die de Russische invasie volop steunt, om niet ‘Poetins misdienaar’ te worden. Tijdens het beleg van Marioepol pleitte de Heilige Stoel tevergeefs voor humanitaire corridors om burgers te laten vluchten. Het Vaticaan organiseert humanitaire hulpkonvooien naar Oekraïne, speelt een rol in de onderhandelingen om krijgsgevangenen te ruilen en probeert Oekraïense kinderen die naar Rusland zijn ontvoerd te herenigen met hun ouders.
Maar aan de andere kant heeft de pauselijke persdienst er een dagtaak aan om Franciscus’ uitspraken over de oorlog bij te sturen en te rectificeren. In de beginmaanden van de oorlog weigerde hij Rusland als de agressor in het conflict te bestempelen. Hij suggereerde in mei 2022 dat Rusland misschien wel geprovoceerd werd tot de oorlog, omdat de NAVO ‘stond te blaffen aan Ruslands voordeur’. Ondanks de invasie noemt Franciscus Vladimir Poetin ‘een man van cultuur’ met wie hij ‘een gesprek op hoog niveau’ kan voeren. Op 22 november 2022 beweerde hij dat de meeste gruweldaden in Oekraïne worden begaan door soldaten ‘die niet uit de Russische traditie komen, zoals de Tsjetsjenen en de Boerjaten’. En ook recent deed Franciscus de wenkbrauwen fronsen, toen hij op 25 augustus een groep Russische jonge katholieken toesprak via videoverbinding. Tijdens enkele losse opmerkingen aan het einde van zijn voordracht herinnerde Franciscus zijn toehoorders eraan dat ze ‘erfgenamen’ zijn van ‘het grote Rusland van Peter de Grote en Catharina de Grote’, ‘een groot, verlicht rijk met een grote cultuur en een grote menselijkheid’. Het zijn stuk voor stuk uitspraken die minstens de indruk wekken dat Franciscus Rusland uit de wind probeert te zetten.
Vatnikan
‘Voor Oekraïners zijn dergelijke uitspraken ronduit bizar’, zegt Petro Boerkovsky, directeur van de Oekraïense denktank Ilko Kucheriv Democratic Initiatives Foundation. ‘Peter de Grote heeft de onafhankelijkheid van de orthodoxe kerk gebroken en zichzelf tot hoofd van de kerk benoemd. Peter de Grote en Catharina de Grote zijn de twee leiders die de onafhankelijkheid van de Oekraïense staat in de achttiende eeuw vernietigd hebben. Het is alsof de paus aan Belgische katholieken zou zeggen dat Leopold II een voorbeeld moet zijn voor Belgische jongeren, en die boodschap vervolgens op de Congolese televisie zou worden getoond. Denkt u dat de Congolezen dat op applaus zouden onthalen?’
Boerkovsky ziet de uitspraken van de paus niet als een opzettelijke provocatie. ‘Hij zal ongetwijfeld niet de bedoeling hebben gehad om het Russische imperialisme goed te praten, maar dat is wel de boodschap die hij heeft uitgestuurd. Het toont aan dat deze paus niets snapt van Rusland en de geschiedenis van Oost-Europa. Het is onbegrijpelijk voor een diplomatiek netwerk dat doorgaans zeer goed geïnformeerd is.’
Daardoor kijken Oekraïners, ondanks de humanitaire inspanningen die het Vaticaan levert, met wantrouwen naar de pauselijke diplomatie. Franciscus heeft de Russische annexatie van de Krim in 2014 nooit expliciet veroordeeld en heeft nooit kritiek geleverd op de Russische betrokkenheid bij de Donbas-oorlog. De Russische invasie stelt hij voor als een broederstrijd, die hij vergelijkt met de Bijbelse twist tussen Kaïn en Abel. Voor Oekraïners lijkt die vergelijking verdacht veel op de Russische imperialistische propaganda die Oekraïners voorstelt als een broedervolk dat tot het Russische imperium behoort. De bewering dat de NAVO ‘aan Ruslands voordeur blaft’ is een kopie van de manier waarop Rusland zijn imperiale ambities goedpraat. Ook de manier waarop de paus Russische cultuur en Russisch imperialisme van elkaar probeert te scheiden, stuit veel Oekraïners tegen de borst. Voor hen zijn die immers onlosmakelijk met elkaar verbonden. Op Oekraïense sociale media wordt geringschattend over het Vatnikan gesproken, een woordspeling op het Russische vatnik, een scheldwoord voor propagandisten die Rusland blindelings steunen.
Ook onder Oekraïense katholieken heerst ongenoegen. Svjatoslav Sjevtsjoek, die als grootaartsbisschop de Oekraïense Grieks-katholieke kerk leidt, is uiterst kritisch over de pauselijke bemiddelingspogingen. Toen het Vaticaan tijdens de Goede Vrijdagviering vorig jaar een Russische en een Oekraïense vrouw samen een kruis naar het altaar wilde laten dragen, noemde Sjevtsjoek het idee ‘inopportuun en ambigu’. En toen Franciscus eind augustus de lof zong van de Russische tsaren, vond Sjevtsjoek dat ‘het slechtste voorbeeld van imperialisme en extreem Russisch nationalisme. De voorbeelden die de Heilige Vader geeft zijn in tegenspraak met zijn leerstellingen over vrede, aangezien hij altijd elke vorm van imperialisme in de moderne wereld heeft veroordeeld.’
Maar de voornaamste steen des aanstoots is de opmerkelijke relatie die Rome met de Russisch-orthodoxe kerk onderhoudt. De voorbije tien jaar zette de katholieke kerk alle zeilen bij om de banden aan te halen. Die pogingen leidden in 2016 tot een historische ontmoeting tussen Franciscus en patriarch Kirill op de luchthaven van de Cubaanse hoofdstad Havana. Nooit eerder hadden het hoofd van de katholieke kerk en het hoofd van de Russisch-orthodoxe kerk elkaar ontmoet. Ook tijdens de oorlog in Oekraïne blijft de Heilige Stoel de Russisch-orthodoxe kerk als een partner voor vrede beschouwen. De rol van patriarch Kirill is nochtans bijzonder kwalijk. Kirill, die in 2012 Vladimir Poetin ‘een geschenk van God’ noemde, stelt de invasie voor als een metafysische strijd van het vrome Moskou tegen het verdorven Westen. Na de Russische mobilisatie van september 2022 zei Kirill dat Russische soldaten die in Oekraïne sterven ‘zichzelf opofferen voor anderen’ en dat daardoor ‘al hun zonden worden weggewassen’. Hoewel Franciscus Kirill meermaals terecht heeft gewezen voor zijn kwalijke rol blijft de Russisch-orthodoxe kerk een belangrijke gesprekspartner. ‘De band met de Russisch-orthodoxe kerk is veel te kostbaar om op te geven’, aldus Boerkovsky. ‘Via de orthodoxe kerk hebben ze een directe lijn met het Kremlin. Die banden zullen ze nooit verbreken.’
Franciscus is een Argentijn die niet “de aalmoezenier van het Westen” wil zijn.
Jan De Volder, professor religieuze geschiedenis aan de KU Leuven
Derde Wereldoorlog
Dat het Vaticaan in deze oorlog niet eenduidig voor de positie van het Westen kiest, toont ook hoe het instituut de voorbije decennia is veranderd. Het Vaticaan mag dan wel in Rome zijn gevestigd, het is allang geen westerse instantie meer. ‘Het demografische zwaartepunt ligt tegenwoordig in het Globale Zuiden’, zegt De Volder. ‘Franciscus is een Argentijn, die nadrukkelijk de ambitie uitspreekt om niet “de aalmoezenier van het Westen” te zijn.’ Hij heeft minder affiniteit met de regio dan Johannes Paulus II bijvoorbeeld en houdt rekening met andere belangen. Zoals veel leiders uit het Globale Zuiden heeft Franciscus niet louter aandacht voor het onrecht dat Oekraïne te beurt valt, maar ook voor de wereldwijde gevolgen, zoals de stijgende voedselprijzen die in Afrikaanse landen voor enorme uitdagingen zorgen. ‘Het Vaticaan maakt zich grote zorgen over een nucleaire escalatie’, zegt De Volder. ‘Het beschouwt de oorlog in Oekraïne als een deel van de Derde Wereldoorlog, die volgens Franciscus in stukjes en brokjes bezig is.’
Tegelijk is er een evolutie in de manier waarop de katholieke kerk haar belangen begrijpt. Waar het Vaticaan tot voor enkele decennia – zoals de doorsnee natiestaat – strikt de belangen van katholieke gelovigen najaagde, definieert het zijn positie nu anders. De houding van de Heilige Stoel heeft een bijna filosofische dimensie, stelt De Volder. ‘In tijden van massavernietigingswapens heeft oorlog in ogen van de kerk geen bestaansrecht meer. De pauselijke diplomatie gelooft dat de oorlog zelf het Kwaad is dat bestreden moet worden. Voor de Heilige Stoel bestaan conflicten tussen strijdende partijen niet uit simplistische tegenstellingen tussen goed en kwaad. Hoewel het Vaticaan het recht op zelfverdediging van Oekraïne erkent, staat het niet ondubbelzinnig achter het land. Vrede is voor het Vaticaan de belangrijkste prioriteit. De manier waarop is voor discussie vatbaar.’
Kurt Martens, professor kerkelijk recht aan de Catholic University of America in Washington, wijst op een extra moeilijkheid bij het lezen van Franciscus’ woorden. ‘Je merkt aan alles dat Franciscus een jezuïet is. In alles wat hij doet, zie je dat hij met kleine, subtiele stapjes de grenzen verlegt van wat mogelijk is. Ik sluit niet uit dat al die uitspraken die wij diplomatiek onhandig vinden deel uitmaken van een strategie. Zijn opmerkingen over Russische cultuur kun je zien als een manier om Rusland te verleiden om naar de onderhandelingstafel te komen. Door de Russische cultuur los te koppelen van de oorlogsmisdaden probeert hij te verhinderen dat Rusland gezichtsverlies lijdt. De Heilige Stoel is bang voor een herhaling van de fouten na de Eerste Wereldoorlog, toen een vernederend vredesakkoord de voedingsbodem was voor de Tweede Wereldoorlog.’
Rechtvaardige vrede
Ondanks de kritiek en de schamele resultaten zit de pauselijke diplomatie niet stil. Op 25 mei benoemde de paus Matteo Zuppi, de voorzitter van de Italiaanse bisschoppenconferentie, als pauselijke gezant om ‘een pad naar vrede’ te zoeken. Op 6 juni ontmoette Zuppi president Volodymyr Zelensky in Kiev en bad hij in Boetsja, de plaats waar honderden Oekraïners door Russische soldaten werden vermoord. Net na de mislukte muiterij van Wagnerbaas Jevgenij Prigozjin bezocht hij ook Moskou, waar hij onder andere patriarch Kirill en topadviseur Joerij Oesjakov sprak. Op 18 juli bracht Zuppi een bezoek aan het Witte Huis. Een concreet vredesvoorstel is er niet. ‘Zuppi’s missie is vooral een aanbod om te bemiddelen’, benadrukt De Volder. ‘Zolang de strijdende partijen geen bemiddeling willen, heeft dat geen enkele zin.’
Tegelijk is het maar de vraag of Franciscus met zijn Ruslandgezinde commentaren wel een interessante partner is voor Oekraïne. Voor Oekraïne is territoriale integriteit een absolute voorwaarde voor vredesgesprekken: het Russisch leger moet zich terugtrekken en de grenzen van 1991 respecteren. Voor Rome is die territoriale integriteit van ondergeschikt belang. Tijdens zijn bezoek aan Kiev pleitte Zuppi voor ‘een rechtvaardige vrede’, maar liet hij in het midden wat dat concreet betekent. ‘Het is een dunne lijn’, beseft De Volder. ‘De Heilige Stoel wil alle kanalen openhouden om wegen van verzoening te zoeken, maar oogst daarmee ook wantrouwen. Het is het lot van elke bemiddelaar: je wordt er al snel van beticht dat je met de vijand heult.’
Boerkovsky ziet alvast één scenario waarin de katholieke kerk wel een heel belangrijke rol kan krijgen. ‘Als Donald Trump volgend jaar in de VS de verkiezingen wint, kan het Vaticaan dé gesprekspartner worden. De Heilige Stoel heeft enorm geïnvesteerd in zijn relatie met Hongarije, waar Viktor Orbán dé Europese vertrouwenspersoon is voor Trump. Ze hebben als een van de weinigen een lijn met het Kremlin via de Russisch-orthodoxe kerk. Als Trump wint, zal hij een vrede proberen door te drukken en wordt het Vaticaan een machtige speler in de onderhandelingen. Voor Oekraïne zou dat ronduit rampzalig zijn.’
