Overlijden Berlusconi: ‘Hij heeft het belangenconflict in Italië tot norm verheven’

‘Veel Italianen waren gefascineerd door de rijkdom van selfmade man Silvio Berlusconi’, zegt de Italiaanse journalist Beda Romano (Il Sole/24 ore), over de decennialange populariteit van Il Cavaliere.

Berlusconi was aan het eind van zijn leven nog altijd erg geliefd bij heel wat Italianen. Trouwe fans hadden zelfs postgevat aan het ziekenhuis waar hij was opgenomen. Is Italië nu een land in rouw?

Beda Romano: Berlusconi was niet alleen als politicus geliefd bij een deel van de Italianen, maar ook en vooral als succesvolle en puissant rijke zakenman. Berlusconi kwam niet van een rijke familie maar had zelf fortuin gemaakt. Eerst met vastgoed, later met zijn media-imperium Mediaset. Dat was een belangrijke sleutel van zijn populariteit. Italianen bewonderden hem daarvoor. En dus rouwt een stuk van Italië nu.

Maar Berlusconi was een extreem polariserende figuur. Een ander stuk van Italië is daarom weliswaar niet blij dat hij is overleden, maar is er ook niet rouwig om. Berlusconi polariseerde overigens niet alleen het politieke bedrijf. Een grote groep Italianen houdt hem verantwoordelijk voor een zeker moreel verval in Italië, via zijn televisiezenders waar mooie vrouwen louter dienden als decorstuk en programma’s van bedroevend slechte kwaliteit de dienst uitmaakten. En jammer genoeg zijn de Italiaanse publieke omroepen Berlusconi op dat neerwaartse pad gevolgd.

Berlusconi heeft drie decennia lang mee het Italiaanse politieke bedrijf bepaald, sinds hij – zoals hij het zelf verwoordde – vanuit de zakenwereld naar de politiek is ‘afgedaald’. Wat moeten we van de man onthouden?

Romano: Berlusconi kende grote successen in het begin van zijn politieke carrière. Hij is in de politiek gestapt in de jaren 1990, toen Italië een opvolger zocht voor de christendemocratie. Die was ingestort na een lange reeks schandalen, in het kader van de gerechtelijke operatie Mani pulite (Schone Handen) rond politieke corruptie. De tijd was rijp voor een politieke loopbaan, vond hij. Hij wilde de Italianen een politieke optie bieden die dicht aanleunde bij de christendemocraten.

Het was het einde van de Koude Oorlog, toen ook de Italiaanse communistische partij irrelevant werd. Het zijn dus jaren waarin het Italiaanse politieke leven flink werd opgeschud. Daarvan heeft Berlusconi geprofiteerd. Hij heeft zijn eigen partij Forza Italia opgericht en een aantal jaren kon hij de gematigd rechtse kiezer aantrekken. Vandaag is Forza Italia nog maar een schim van de succespartij uit die jaren.

Berlusconi mikte dan wel op gematigde, centrumrechtse kiezers, hijzelf was excessief, extreem en op en top provocatie.

Romano: Daarom vind ik de erfenis van Berlusconi en de impact die hij heeft gehad op Italië negatief. Hij heeft het belangenconflict – hij bleef altijd tegelijk politicus en zakenman – tot het uiterste gedreven, en geformaliseerd op het allerhoogste niveau, aan de top van de staat. Dankzij Berlusconi is het belangenconflict in Italië, helaas, iets verschoonbaars geworden. Hij heeft het voorbeeld gegeven, waardoor vandaag honderdduizenden Italianen een soort vrijbrief denken te hebben om zelf openlijk belangenconflicten in stand te houden. Natuurlijk waren er vóór Berlusconi ook corruptieschandalen in de politiek, maar Berlusconi heeft het belangenconflict publiek acceptabel gemaakt en tot norm verheven.

Berlusconi is ook pas aan het eind van zijn politieke carrière, in 2012, tegen de lamp gelopen. Hij werd toen tien jaar lang uit zijn politieke rechten ontzet. Maar heel lang leek hij met alles weg te komen.

Romano: Dat klopt. Maar interessant genoeg is hij populair gebleven ondanks al die rechtszaken en excessen. Veel Italianen waren gefascineerd door zijn rijkdom, door de selfmade man. In een gepolariseerde samenleving als Italië is Berlusconi, mede dankzij zijn controle van de media, erin geslaagd om kiezers te charmeren die tot elke prijs wilden voorkomen dat links aan de macht zou komen.

Hij bezat toch ook een vorm van politiek genie. Hij was driemaal premier, kortstondig van 1994 tot 1995 en nadien nog tweemaal tussen 2001 en 2011. Negen jaar lang in totaal, dat is een eeuwigheid in de Italiaanse politiek.

Romano: Absoluut, hij had charisma, dat kun je niet ontkennen. hij kon heel goed met mensen om. Vergeet niet dat hij is begonnen als pianist en crooner in cafés en op cruises. Hij stond dicht bij gewone mensen. Dat ging via de sport, met zijn voetbalclub AC Milan, via grapjes en humor. Hij kwam sympathiek over.

Maar in Europa werd hij door andere staats- en regeringsleiders met de nek aangekeken.

Romano: O ja, want hij was totaal anders. Hij leek in de verste verten niet op een gemiddelde politicus, toch niet in die jaren. In 2011 kreeg hij felle tegenwind uit de rest van Europa, tijdens de Europese schuldencrisis, die na Griekenland niet alleen Italië maar heel Europa de afgrond dreigde in te duwen. Angela Merkel en Nicolas Sarkozy hebben Berlusconi toen naar de uitgang geduwd. Hij is als premier vervangen door Mario Monti, een technocraat die in alles zijn tegenpool was.

Ziet u gelijkenissen tussen Silvio Berlusconi en Donald Trump? Hij is ook een zakenman die in de politiek is gestapt, een populist, respectloos tegenover vrouwen, een schaamteloze leugenaar indien nodig en altijd in de aanval.

Romano: Zonder enige twijfel. Al denk ik dat Donald Trump vele malen gevaarlijker is dan Silvio Berlusconi ooit is geweest. Ondanks al zijn fouten en gebreken zag je aan Berlusconi dat hij de Tweede Wereldoorlog had meegemaakt. Hij had ontegensprekelijk een pro-Europese kant. Hij waardeerde de Europese integratie, en was geen euroscepticus.

Berlusconi was in elk geval niet voor één gat te vangen: trans-Atlanticus, maar tegelijk ook een persoonlijke vriend van Vladimir Poetin.

Romano: Zeker. Maar de verhouding tussen Berlusconi en Poetin is complex. Een voorliefde voor viriel en sterk leiderschap bij beide macho-politici speelde daarin zeker een rol. Er is ook de historisch goede verstandhouding tussen Italië en Rusland.

Heeft het overlijden van Berlusconi gevolgen voor de coalitie van premier Giorgia Meloni, waar Forza Italia deel van uitmaakt?

Romano: Forza Italia was al danig verzwakt en de dood van Berlusconi zal de zaken voor dat partijtje alleen nog maar bemoeilijken. Mogelijk komt dat de partij van Meloni, Fratelli d’Italia, ten goede. En dat op twaalf maanden van de Europese verkiezingen. Met het wegvallen van de pro-Europese Berlusconi kun je je ook afvragen of eurosceptici zoals Matteo Salvini opnieuw meer wind in de zeilen zullen krijgen.