Neutraal of solidair met Oekraïne: het dilemma van Zwitserland

Westerse landen zetten druk op Zwitserland. Ze willen dat het land, dat geen deel uitmaakt van de Europese Unie of de NAVO, zijn neutrale houding in de oorlog tussen Rusland en Oekraïne versoepelt. Maar Zwitserland verkiest zijn neutraliteit boven solidariteit met Oekraïne.

Donderdag stemde het Zwitserse parlement tegen een wet die andere landen zou toestaan in Zwitserland geproduceerde wapens en munitie over te dragen aan Oekraïne. De Nationale Raad in Bern verwierp het wetsvoorstel met 98 stemmen tegen 75. Zwitserland, dat geen deel uitmaakt van de Europese Unie of de NAVO, stelde zich tijdens de beide wereldoorlogen neutraal op, een positie die het ook inneemt in de oorlog tussen Rusland en Oekraïne. Maar nu is die neutraliteit een doorn in het oog van de EU. Zo had Duitsland erop gerekend dat het Zwitserse munitie naar Oekraïne kon exporteren voor de Gepard-luchtafweertanks. Waarna Zwitserland de Duitsers er al snel aan herinnerde dat het heeft beloofd die munitie niet naar landen in oorlog te sturen. Spanje en Denemarken kregen dezelfde boodschap te horen.

Dogmatische neutraliteit

De neutraliteit van Zwitserland wordt door de westerse partners als dogmatisch gezien, en als een te gemakkelijk excuus. In de Conventie van Den Haag (1907), waarop de Zwitserse neutraliteit berust, staat niets vermeld over de directe of indirecte overdracht van wapens. De conventie weerhoudt Zwitserland er alleen van om deel te nemen aan oorlogen. In het Protocol van Genève (1924) wordt bepaald dat aanvalsoorlogen onaanvaardbaar zijn en wordt er gepleit om elk land dat slachtoffer is van een aanval bij te staan. Pas in 1972 werd een wet aangenomen die wapenexport naar landen in oorlog verbiedt. Sinds 1996 moeten landen toestemming vragen om Zwitserse wapens te exporteren.

Vrijheid en democratie

‘Zwitserland staat voor een dilemma’, constateert politiek filosofe Katja Gentinetta, docent aan de universiteiten van Luzern en Zürich. ‘Het land is neutraal maar sinds 2002 ook volwaardig lid van de Verenigde Naties. Als dusdanig hoort het zich uit te spreken tegen eender welk gebruik van geweld. Mijn land is dus verplicht om de agressie tegen Oekraïne af te keuren. Moet het daarom ook rechtstreeks deelnemen aan de oorlogsinspanning? Nee. Maar ik zie geen enkele reden waarom Oekraïne geen recht zou hebben op onze wapens.’ Als de aanval rechtstreeks betrekking heeft op vrijheid en democratie, vindt Gentinetta dat die ‘ook betrekking heeft op Zwitserland’.

‘Goede diensten’

Dat Zwitserland niet wil dat zijn wapens in Oekraïne terechtkomen, wijst op een dubbele paradox. Het land heeft een wapenindustrie bedoeld voor export (en die in 2022 goed was voor bijna een miljard euro) én zoekt toenadering tot de NAVO en de EU. Maar het verbiedt de wederuitvoer van wapens naar Oekraïne. Bovendien weigert het zelf wapens te leveren aan Kiev terwijl het er wel rechtstreeks verkoopt aan Saudi-Arabië, een land dat helemaal niet democratisch is en dat al acht jaar lang verwikkeld is in een dodelijk conflict met Jemen.

Dan zijn er nog de Europese sancties tegenover Rusland waarmee Bern halfslachtig heeft ingestemd, weliswaar pas na een streng telefoontje van Ursula von der Leyen, de voorzitter van de Europese Commissie. Om zijn neutraliteit te verantwoorden, wijst Zwitserland vaak naar de ‘goede diensten’ die het in het verleden bij conflicten heeft geleverd. Hetzelfde kan gezegd worden van Noorwegen, maar dat land is wél lid van de NAVO.

Politieke patstelling

Nu zitten we met een patstelling. ‘De verdeelde federale overheid heeft niet de moed om een duidelijk standpunt in te nemen over de kwestie. Des te meer omdat er in het najaar verkiezingen zijn,’ zegt Gentinetta. ‘Dat is dezelfde regering die de onderhandelingen over de kaderovereenkomst met de EU heeft stopgezet. Het gaat eigenlijk om hetzelfde debat: willen we ons openstellen voor Europa?’ Slechts een minderheid in het parlement is voorstander van de wederuitvoer van Zwitserse wapens. Er werden al initiatieven voorgesteld, maar tot op de dag van vandaag heeft nog geen enkele daarvan iets opgeleverd. De stemming van afgelopen donderdag is daar nog maar eens een bewijs van.

‘Alleen druk van buitenaf kan iets veranderen aan de Zwitserse neutraliteit’, zegt Gentinetta. Dat zou niet de eerste keer zijn, denk maar aan de versoepeling van het bankgeheim of de sancties tegen Rusland. Bern onderzoekt nu ook hoe de geblokkeerde miljarden van gesanctioneerde Russische oligarchen in beslag kunnen worden genomen.

Het verschil met Oostenrijk

Ook in Oostenrijk is de neutraliteit een hoeksteen van de nationale identiteit. Die neutraliteit werd in 1955 opgelegd door de Sovjet-Unie, in ruil voor de herstelde onafhankelijkheid van Oostenrijk. Het land behoort tot geen enkel militair bondgenootschap. Maar in tegenstelling tot Zwitserland is Oostenrijk wel lid van de Europese Unie én is het geen grote wapenproducent.

Tijdens zijn bezoek aan Oekraïne in februari beklemtoonde de Oostenrijkse president Alexander Van der Bellen dat de neutraliteit van zijn land militair maar niet moreel is. Met andere woorden: Oostenrijk zal geen wapens aan Oekraïne leveren maar blijft het land wel steunen op humanitair en politiek vlak.

Geen doel op zich

Moet in Zwitserland de permanente neutraliteit opgenomen worden in de Grondwet? Dat is de wens van de organisatoren van een volksinitiatief. Zij hopen op een referendum. Op basis van dat voorstel zal Zwitserland zich niet kunnen aansluiten bij een militair of defensief bondgenootschap, tenzij het zelf wordt aangevallen. Zwitserland zal in dat geval ook geen sancties meer kunnen opleggen aan andere staten en geen toestemming meer kunnen geven voor de wederuitvoer van wapens.

Het initiatief zou tegen 8 mei 2024 honderdduizenden handtekeningen moeten opleveren. ‘Als dat lukt, zal de neutraliteit in steen gebeiteld staan en zal het moeilijk worden om eronderuit te komen’, besluit Gentinetta. ‘In de eerste officiële verklaring over de Zwitserse neutraliteit uit 1674 wordt gesteld dat neutraliteit een manier is om onafhankelijk te blijven. Het is geen doel op zich. We mogen er een einde aan maken als de situatie dat vereist.’ Dat is de keuze die het officieel neutrale Finland heeft gemaakt om het 31e lid van de NAVO te worden.

Vertaling: Lara Thierens