Kalmpjes kabbelde Duitsland richting 23 februari, de dag van de vervroegde verkiezingen. Tot de christendemocratische kanselierskandidaat Friedrich Merz de deur naar extreemrechts openzette. Bericht uit een verdeelde natie.
Toen Markus Blume, voormalig secretaris-generaal van de Duitse christendemocraten in Beieren (CSU), in 2020 gevraagd werd waarom zijn partij plots haar toon had gemilderd, bediende hij zich van een in Duitsland klassiek geworden oneliner: ‘Du kannst ein Stinktier nicht überstinken.’ Vrij vertaald: je kunt niet van het stinkdier winnen door zelf nóg harder te gaan stinken. Blume verduidelijkte zijn boutade door te vertellen dat zijn partij de afgelopen jaren had geprobeerd om de extreemrechtse Alternative für Deutschland (AfD) met een steeds strengere migratiepolitiek op eigen terrein te verslaan. Vruchteloos. ‘Ze overstemmen was onmogelijk, omdat populisten zich niet laten overstemmen en je uiteindelijk het risico loopt om zelf naar de duistere kant te worden getrokken.’
Lang leek het erop dat dat inzicht ook de strategie van Blumes zusterpartij CDU was. Partijkopman Friedrich Merz voerde tot voor kort vooral oppositie op de thema’s economie, pensioenen en koopkracht. Daar had de 67-jarige miljonair-politicus uit Noordrijn-Westfalen goede redenen voor. Onder de huidige kanselier, de sociaaldemocraat Olaf Scholz, had het Duitse pronkstuk – de industrie – rake klappen gekregen. Onze oosterburen kijken al twee jaar tegen een recessie aan en kampen met chronische onderinvesteringen in onder meer digitalisering en wegenbouw. Merz, een politicus met een verleden in de zakenwereld, kon zich tijdens de campagne presenteren als de man die ‘de zieke man in Europa’ zou genezen.
‘De campagne verliep aanvankelijk vrij rustig’, vertelt Anna Engelke, adjunct-hoofdredactrice in de hoofdstadstudio van Duitse openbare omroep ARD. ‘Misschien zelfs wat té rustig, om niet te zeggen saai.’ We spreken Engelke in het politieke hart van Berlijn, waar ze vanuit haar kantoor op de Spreerivier en het Duitse parlement uitkijkt.
Auschwitzherdenking
De rust verdween eind januari, nadat een illegale migrant uit Afghanistan een Marokkaans kind en een ter hulp geschoten omstander met een mes om het leven had gebracht. Prompt legde Merz in de vorm van een niet-bindend vijfpuntenplan een strenger migratiebeleid op tafel. Zo wil hij langdurige grenscontroles aan de eigen grenzen en asielzoekers de toegang tot het grondgebied weigeren als die al elders in de Europese Unie asiel hebben aangevraagd. Dat enkele maatregelen waarschijnlijk indruisen tegen het Europees recht was al controversieel, maar dat Merz ook op stemmen van de AfD rekende, uitgerekend in de week waarin Duitsland de tachtigste verjaardag van de bevrijding van Auschwitz herdacht, deed de monden openvallen.
‘Merz heeft altijd dubbele signalen uitgezonden over de AfD. “De CDU is zoals de AfD, maar dan met inhoud”, zei hij ooit.’
Toen duidelijk werd dat de AfD voor een meerderheid bepalend zou worden, voegde Merz aan de resolutie nog snel wat kritiek op de AfD toe. ‘De AfD is een partij die de problemen en angsten van de Duitsers misbruikt met vreemdelingenhaat en complottheorieën. Ze brengt de Duitse welvaart, stabiliteit en veiligheid in het gevaar.’ Zo hoopte hij dat de AfD alsnog zou tegenstemmen. Dat bleek een inschattingsfout – natuurlijk begreep de AfD dat ze andere partijen hiermee meer schade zou berokkenen. Merz benadrukte nadien dat ‘het goede niet slecht wordt omdat de verkeerden meestemmen’ en zei dat hij nooit écht met de AfD had samengewerkt. Engelke: ‘Ik vraag me af waarom Merz met zijn vijfpuntenplan niet tot na de verkiezingen heeft gewacht.’
Merz’ opening naar extreemrechts is nog op een andere manier opmerkelijk. Voor de eerste keer sinds 1949 doorbrak hij zo het cordon sanitaire – een concept dat onze oosterburen kennen als de zogenaamde Brandmauer. Het Brandmauer-principe vertrekt vanuit de in Duitsland welbekende ervaring dat extreme partijen niet noodzakelijk via staatsgrepen of revoluties aan de macht komen. De jaren dertig van de vorige eeuw leerden hen dat het ook kan via de mechanismen van de liberale democratie. Met die ervaring in het achterhoofd gingen de Duitse centrumpartijen steeds met elkaar op zoek naar een compromis, zonder op stemmen van de AfD te rekenen. Maar dat was dus buiten Merz gerekend. ‘Hij legde een voorstel op tafel dat voor de andere centrumpartijen te nemen of te laten was. Naar een compromis werd niet meer gezocht. En zo kwam de AfD tot haar grote genoegen in het spel’, aldus Engelke.
Naar Trumps voorbeeld
Aan Merz’ manoeuvre wordt door veel Duitsers bijzonder zwaar getild. SPD-fractieleider Rolf Mützenich verweet Merz ‘de poorten naar de hel’ te hebben geopend. Honderdduizenden mensen gingen in Berlijn en München de straat op. ‘CDU! AfD! Beide zijn een schijtidee’, scandeerden linkse demonstranten nabij het jaarlijkse CDU-partijcongres aan de rand van Berlijn, zo stelde Knack vast. Op dat evenement schaarden vele partijleden en -afgevaardigden zich weliswaar publiekelijk achter Merz, maar de kanselierskandidaat bleef intern niet van kritiek gespaard. ‘Achter de schermen uitten partijtoppers, zoals de burgemeester van Berlijn, hun bezorgdheid. Zelfs Angela Merkel trok tegen haar partijgenoot van leer. Dat is ongewoon’, aldus Engelke.
Maakte Merz, die op dat moment in de peilingen comfortabel de leiding had, de grote fout waarop de oppositie zat te wachten? Of was het net een briljante zet? Een meerderheid van de Duitsers wil dat de politiek de migratie meer begrenst. Tegelijk zijn de meeste Duitsers tegen samenwerking met de AfD. Menig waarnemer vroeg zich af waarom Merz dit onnodige risico had genomen. ‘Ik denk dat hij zich, als vader en grootvader, de vierde aanslag op enkele maanden tijd wel degelijk persoonlijk aantrok, in het bijzonder omdat er een tweejarig kind gedood werd’, zegt Engelke. ‘Bovendien keek Duitsland op dat moment met verwondering naar de Verenigde Staten, waar kersvers president Trump per uitvoerend besluit migranten het land laat uitzetten. Waarschijnlijk heeft dat Merz mogelijk geïnspireerd om zichzelf een daadkrachtig imago aan te meten, wetende dat veel Duitsers vinden dat er te weinig gebeurt.’
Multimiljonair, zijn eigen grootste vijand en favoriet-bondskanselier: wie is Friedrich Merz?
Vermoedelijk ging het de christendemocraat ook om zijn politiek overleven. Doorheen zijn decennialange politieke carrière was Merz bij het gros van de Duitsers weinig geliefd. Ook de laatste jaren moest hij in de populariteitspolls steeds politici uit de meerderheid met een aanzienlijke voorsprong laten voorgaan. En ondanks de kibbelende regering-Scholz behaalde oppositieleider Merz met zijn CDU in de bevragingen amper meer dan 30 procent. Zijn prominente partijgenoten – denk aan de minister-presidenten van Noordrijn-Westfalen, Beieren en Schleswig-Holstein – doen het een stuk beter, en halen scores rond de 40 procent. ‘Ik noem dat al een tijdje de Merz-kloof’, zegt Engelke. ‘Hij greep al driemaal naast het partijvoorzitterschap en moet ook nu voortdurend over zijn schouder kijken.’
Schmerz
Opmerkelijke vaststelling: ondanks de grote beroering op straat en in de media, bewegen de resultaten van de peilingen nauwelijks. In de ene rondvraag zakt de CDU met enkele procenten, in de andere stijgt ze dan weer gestaag. ‘Het lijkt wel of er niets aan de hand is, met die kanttekening dat Merz’ persoonlijke populariteit lijkt te stijgen’, aldus Engelke, wier werkgever ARD in de eerste week van februari ruim duizend mensen per telefoon heeft bevraagd. Daaruit blijkt dat 44 procent van de Duitsers Merz’ manoeuvre acceptabel vindt. ‘Het vertrouwen in hem is in de nasleep van de gebeurtenissen met 4 procent gestegen, waardoor hij momenteel voor de eerste keer sinds lang de populairste kanselierskandidaat van het land is – weliswaar met een erg lage score. Het valt nog te bekijken of dat ook zo blijft. Merz heeft natuurlijk het geluk dat bijna alle andere kandidaten kopstukken zijn van de verguisde regering.-Scholz’
‘Merkel trok tegen haar partijgenoot Merz van leer. Dat is ongewoon.’
Het is voorlopig onduidelijk wat Merz’ strategie zal opleveren op de iets langere termijn. ‘Merz normaliseert uiterst rechts,’ zegt politoloog Kai Arzheimer (Universiteit Mainz) aan de telefoon. ‘Hij maakt de AfD hier zeker niet kleiner mee. Hij brengt het geliefde thema van de AfD onder de aandacht en legitimeert haar overtuigingen. Het is een patroon dat je ook in andere westerse landen ziet: centrumrechts neemt de argumenten, beeldspraak en retoriek van uiterst rechts over, waardoor de kiezers aan die argumenten en taal gewend raken. Als centrumrechts dan ook nog eens met uiterst rechts samenwerkt, dan raakt de kiezer ze vanzelfsprekend gewoon. “Zo vreselijk kunnen ze toch niet zijn?” is dan de redenering. Voor centrumrechtse partijen loopt zo’n avontuur meestal slecht af, want voor haar kiezers wordt de stap naar uiterst rechts alleen maar kleiner.’
Dat de rechtse vleugel binnen de CDU – al dan niet bewust – bijdraagt aan de normalisering van de AfD, vindt Arzheimer in meer dan een opzicht opzienbarend. ‘Net op het moment dat de AfD zich alsmaar extremer positioneert, wordt ze door de CDU genormaliseerd. De AfD is vandaag zelfs zó radicaal dat haar voormalige Europese zusterpartijen (waaronder het Vlaams Belang, nvdr) zich in de aanloop naar de Europese verkiezingen van haar distantieerden. Alleen met de Oostenrijkse FPÖ onderhoudt ze nog goede banden. Ik mag hopen dat dat geen historische erfenis is.’ Het weekblad Der Spiegel ziet een paradox. ‘Met behulp van extreemrechts wil Merz extreemrechts bestrijden’, klinkt het in een editie met de titel Schmerz – wat ‘pijn’ betekent.
Peilingen
De CDU mag in de peilingen dan wel comfortabel aan de leiding blijven, voor Merz is het kanselierschap nog niet met zekerheid binnen. Vraag is in welke mate de SPD en de Grünen daags na de verkiezingen nog met Merz zullen willen samenwerken – het is niet ondenkbaar dat Merz beide partijen voor een meerderheid nodig heeft. ‘Dan krijg je heel moeilijke onderhandelingen’, zegt Arzheimer. ‘De centrumlinkse partijen zullen eisen dat Merz zich vanwege zijn flirt met de AfD terugtrekt. Ze zullen aan de CDU een meer gematigde centrumfiguur vragen.’
Merz benadrukt intussen dat hij met de AfD nooit een coalitie zal vormen, maar helemaal gerust is Arzheimer er niet op. ‘Merz heeft altijd dubbele signalen uitgezonden over de AfD. “De CDU is zoals de AfD, maar dan met inhoud”, zei Merz ooit.’ Anderen zijn minder sceptisch. ‘Voor veel partijleden belichaamt Merz de doorstart van de klassieke christendemocratie na zestien jaar leiderschap onder Merkel’, zegt Andreas Rödder. Hij is CDU-lid en professor geschiedenis aan de Universiteit van Mainz en de Johns Hopkins University in Washington. ‘Het klopt dat hij soms onstuimig is. Maar van zijn persoonlijke populariteit hoeft hij niet wakker te liggen. Het is veel belangrijker dat hij als politicus gerespecteerd wordt, zoals dat ook bij voormalig kanselier Helmut Kohl het geval was.’
En de AfD? Die kijkt verlekkerd toe hoe de centrumpartijen elkaar de voorbije weken in de haren vlogen. ‘Hier begint een nieuw tijdperk’, reageerde het prominente AfD-parlementslid Bernd Baumann. ‘U kopieert gewoon het programma van de AfD’, zei hij twee dagen later. Als het Merz’ bedoeling was om die partij de wind uit de zeilen te nemen, dan lijkt dat voorlopig niet gelukt. In de peilingen blijft ze met ongeveer 20 procent comfortabel de tweede partij van Duitsland. Het Stinktier, zoals Blume de AfD in 2020 noemde, lijkt zich ook vandaag niet te willen laten überstinken.
‘Friedrich Merz heeft de schaduw van Angela Merkel met haar ‘wir schaffen das’ van zich afgeschud’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
