Na het ontslag van defensieminister Reznikov: hoe Zelensky controle wil krijgen over de strijd tegen corruptie

Het ontslag van Oekraïens defensieminister Oleksij Reznikov kan niet los gezien worden van Zelensky’s pogingen om zijn anticorruptieblazoen op te poetsen. Toch hebben zijn pogingen een duistere kant. ‘De Oekraïense regering wil kunnen bepalen wie onderzocht wordt.’

Poserend met zijn ontslagbrief nam Oleksij Reznikov gisterenochtend afscheid van zijn post. De voorbije 22 maanden was hij als minister van Defensie de politieke vertegenwoordiger van de Oekraïense strijdmacht. Hij oogstte lof op het internationale toneel, maar kreeg in eigen land steeds meer kritiek.

Zijn ontslag hing al enkele maanden in de lucht. In januari ontdekte het Oekraïense onlineplatform Nasji Grosji (letterlijk ‘Ons Geld’) al dat het ministerie van Defensie cateringcontracten had afgesloten waarin voedsel tot drie keer duurder werd aangekocht dan de reguliere prijs. Reznikovs verdediging was toen al onhandig. In plaats van orde op zaken te stellen, beschuldigde hij de journalisten van manipulatie. Als deel van zijn verdediging beweerde hij dat de prijs voor eieren op een van de contracten per kilo was opgesteld, in plaats van per stuk.

Reznikov overleefde het schandaal, maar het was duidelijk dat zijn politieke houdbaarheid verstreken was. Finaal werd een ander corruptieschandaal hem fataal. Op 10 augustus berichtte Nasji Grosji dat een bestelling winterjassen voor het Oekraïense leger tijdens het transport naar Oekraïne plots drie keer duurder werd. Het bedrijf dat de jassen leverde, was tot voor kort in handen van de neef van Hennady Kasaj, een parlementslid uit de Sloeha Narodoe-partij van president Volodymyr Zelensky. In tegenstelling tot het eierschandaal van januari droeg het winterjassencontract Reznikovs handtekening.

Politiek verantwoordelijk

‘Zijn ontslag komt geen moment te vroeg’, zegt Olena Haloesjka, corruptiebestrijdster en medeoprichter van het International Center for Ukrainian Victory. ‘Het was een slecht signaal dat Reznikov na januari nog mocht aanblijven. Voor Oekraïners die vechten voor hun voortbestaan is het onaanvaardbaar dat politici zich verrijken met de middelen die moeten dienen om ons te verdedigen.’

Dat er geen indicaties zijn dat Reznikov ook zichzelf verrijkte bij de schandalen doet niet ter zake, vindt Haloesjka. ‘Hij is politiek verantwoordelijk. Een minister van Defensie moet niet alleen op het internationale toneel onderhandelen, hij moet ook zorgen dat het ministerie goed bestuurd wordt. Dat heeft hij totaal nagelaten. Zelfs na het schandaal van januari heeft hij geen orde op zaken gesteld.’

Met de aanstelling van Roestem Oemjerov als minister van Defensie kiest Zelensky voor een lid van de liberale oppositiepartij Holos. Oemjerov kent het klappen van de zweep: eind maart 2022 onderhandelde hij mee bij de (mislukte) vredesgesprekken met Rusland in Istanboel. Dat Zelensky een Krim-Tataar benoemt als defensieminister benadrukt de Oekraïense ambities om het volledige bezette Oekraïense grondgebied te heroveren.

Oemjerov heeft bovendien een onkreukbare reputatie. Als directeur van het Staatseigendomsfonds, het agentschap dat het Oekraïense staatspatrimonium beheert, stelde hij orde op zaken. ‘Het Staatseigendomsfonds was voorheen een zwart gat waarin enorm veel geld verdween’, zegt Haloesjka. ‘Oemjerov heeft daar echt schoon schip gemaakt.’

De machtsgreep van Zelensky

Reznikovs ontslag is niet los te zien van Zelensky’s recente voorstellen om de strijd tegen corruptie op te voeren. Op 11 augustus verving Zelensky de hoofden van alle regionale rekruteringscentra, omdat verschillende van hen smeergeld zouden hebben aanvaard om mannen aan de legerdienst te helpen ontsnappen.

Op 27 augustus lanceerde Zelensky, die in 2019 verkozen werd met een ambitieus anticorruptieprogramma, een voorstel om corruptie in oorlogstijden gelijk te stellen aan hoogverraad.

Ondanks die ogenschijnlijk ambitieuze beloften zijn anticorruptieorganisaties bijzonder kritisch voor de plannen van Zelensky. In die plannen zou de Oekraïense Veiligheidsdienst (SBOe) corruptieonderzoeken van hooggeplaatsten overnemen van het Nationaal Anticorruptie Bureau (NABOe).

‘Dit is een politieke machtsgreep,’ waarschuwt Haloesjka. ‘De regering wil kunnen bepalen wie onderzocht wordt. De SBOe valt onder de autoriteit van de president, terwijl NABOe politiek onafhankelijk werkt. Als deze nieuwe wet wordt aangenomen, creëert dat een achterpoortje waarmee de president spraakmakende corruptiezaken in de doofpot kan stoppen. Het geeft de president ook de mogelijkheid om zijn politieke tegenstanders te laten onderzoeken.’

Het is dan ook niet toevallig dat afgelopen weekend de beruchte Oekraïense oligarch Ihor Kolomojsky werd gearresteerd. Kolomojsky, die steenrijk werd in de jaren negentig toen hij zich voor een prikje een reeks Oekraïense staatsbedrijven toe-eigende, is een bondgenoot van Volodymyr Zelensky: als acteur was Zelensky een van de sterren van Kolomojsky’s media-imperium.

Haloesjka noemt Kolomojsky’s arrestatie ‘symbolisch’. ‘Dit is een manier van de SBOe om te tonen dat ze wel degelijk hooggeplaatste oligarchen durven aan te pakken. De SBOe heeft een enorm slechte reputatie wanneer het op corruptiebestrijding aankomt. Ze hebben tot nu toe geen enkele spraakmakende zaak tot een goed einde gebracht. Er is geen enkele reden om aan te nemen dat Kolomojsky binnenkort niet gewoon weer vrij rondloopt.’

De pogingen om het anticorruptieonderzoek onder presidentiële controle te krijgen vertonen pijnlijke gelijkenissen met de manier waarop corruptieonderzoek in Rusland door het regime wordt ingezet om politieke tegenstanders aan te vallen. ‘Het grootste verschil is de reactie van de civil society in Oekraïne’, zegt Haloesjka. ‘Journalisten en burgerorganisaties klagen corruptie voortdurend aan. Ook veel partnerlanden hebben al duidelijk gemaakt dat de plannen van Zelensky niet kunnen.’

Zevenstappenplan

Toen Oekraïne in de zomer van 2022 kandidaat-lid voor de Europese Unie werd, kreeg het huiswerk mee. Het kreeg daarbij een stappenplan opgelegd van zeven onderwerpen waarin het land dringend moest hervormen. Een van de meest prominente en urgente stappen in dat plan was het opvoeren van de strijd tegen corruptie.

Voor de Oekraïense regering is het een duivels dilemma. Aan de ene kant heeft het er alle belang bij om hard op te treden tegen de alomtegenwoordige corruptie in Oekraïne. Als het land ooit in de buurt wil komen van EU-lidmaatschap is een fors anticorruptiebeleid een absolute noodzaak.

Maar tegelijk is elke corruptiezaak die wordt blootgelegd slechte pr. Op een moment waarop Oekraïne voor zijn voortbestaan helemaal afhankelijk is van westerse steun, dreigt het land door al te voortvarend op te treden in zijn eigen vel te snijden.

‘Het is het probleem van elk land dat de strijd tegen corruptie opvoert’, zucht Haloesjka. ‘Toen Viktor Janoekovytsj president was, leek corruptie niet bestaan omdat er gewoon niets onderzocht werd. Dat is de ironie: als je beter onderzoekt, komen er meer schandalen naar boven. Het is soms ontmoedigend, maar tegelijk is het een teken dat we misschien op de goede weg zijn.’