‘Misschien heeft Vlaams Belang het niet door, maar de wereld is veranderd sinds de jaren vijftig’

‘Vlaams Belang doet aan geschiedvervalsing, de Europese groenen vergissen zich van vijand, en Ursula von der Leyen verdient de award van beste actrice van het jaar’, zegt professor Europese politiek Steven Van Hecke.

Van donderdag tot en met zondag mogen ongeveer 370 miljoen Europeanen hun stem uitbrengen bij de Europese parlementsverkiezingen. Volgens de peilingen zullen conservatieve en radicaal-rechtse krachten fors aan stemmen winnen. Sommigen onder hen dromen hardop van een Europese superfractie, die zelfs groter kan worden dan de Europese sociaaldemocraten.

Professor Europese politiek Steven Van Hecke (KU Leuven) gelooft echter niet in zo’n aardverschuiving. ‘Het idee van één grote fractie van radicaal-rechtse, nationalistische en conservatieve krachten gaat al veel langer mee, maar is ook nu verre van waarschijnlijk’, klinkt het. ‘Per slot van rekening zijn het allemaal partijen die door hun nationalistische reflexen niet bepaald overeenkomen. Het zit niet in hun politieke DNA om solidair met elkaar te zijn. Wil het Vlaams Belang migranten uit Italië opvangen wanneer hun Europese fractiegenoot Matteo Salvini om hulp vraagt? Wel integendeel. Zal het Spaanse Vox de Vlaamse onafhankelijkheid steunen? Vergeet het.’

Radicaal-rechts hoopt op een grote Europese coalitie met de conservatieven en centrumrechts. Hoe waarschijnlijk is dat?

Steven Van Hecke: Dat gaat niet gebeuren. Bij uiterst rechtse partijen in Europa zijn er momenteel twee stromingen. Er is een groep die naar het centrum beweegt, weg van de harde eurokritische lijn uit het verleden – denk maar aan het Rassemblement National van Marine Le Pen of Fratelli d’Italia van Giorgia Meloni. Een andere groep, met onder meer het Vlaams Belang en de Alternative für Deutschland, maakt daarentegen de omgekeerde beweging. Ze worden nóg radicaler in hun gedachtegoed en afkeer van alles wat met de Europese Unie te maken heeft – tot geschiedvervalsing over het Europese project toe.

Geschiedvervalsing?

Van Hecke: Het Vlaams Belang meent bijvoorbeeld dat we terug moeten naar het Europa zoals dat door de founding fathers bedoeld zou zijn, namelijk een louter economische samenwerking tussen soevereine natiestaten. Ofwel kent Tom Vandendriessche (Europees lijsttrekker van het Vlaams Belang, nvdr) zijn geschiedenis niet, ofwel maakt hij het publiek blaasjes wijs.

Waarom is dat fout?

Van Hecke: Al met de eerste Europese economische verdragen in de jaren vijftig gaven de stichtende lidstaten doelbewust een deel van hun soevereiniteit op aan supranationale instanties. Waarom? Wie afspraken maakt, wil instellingen die onafhankelijk oordelen of de gemaakte afspraken ook worden nagekomen – of dat nu over economie of migratie gaat. Anders maakt iedereen in Brussel afspraken, maar doen ze vervolgens in hun thuisland ongestraft hun zin. Dat was net dé reden waarom de stichtende lidstaten teleurgesteld waren in de Raad van Europa – een louter intergouvernementele organisatie zonder afdwingbare afspraken. Met het Europese project wilden ze die fout niet nog eens maken.

(Lees verder onder de preview)

Is het zomaar mogelijk om de Europese Unie terug te brengen tot een losser samenwerkingsverband van natiestaten?

Van Hecke: In theorie is dat in een vingerknip gebeurd, maar in de praktijk niet. Misschien heeft Vlaams Belang het niet door, maar de wereld is veranderd sinds de jaren vijftig. Geen Europese samenwerking meer op vlak van Justitie, dan vluchten criminelen zorgeloos naar een ander Europees land. Geen euro meer, dan zullen de financiële markten de Belgische staatsschuld afstraffen. Geen respect meer voor de rechtsstaat, dan kan Viktor Orbán volop rechters blijven benoemen die zijn misbruik van Europese middelen – ons belastinggeld – tolereren. Dat zijn de concrete gevolgen van wat het Vlaams Belang voorstelt. Vraag het aan de Noren, IJslanders, Liechtensteiners en zelfs de Zwitsers: zij zijn het levende bewijs dat landen alleen maar van de Europese economische voordelen kunnen genieten als ze ook de Europese regels over pakweg transport en leefmilieu overnemen. De brexiteers in het Verenigd Koninkrijk dachten daarop een uitzondering te krijgen, maar niets bleek minder waar.

Het Vlaams Belang zegt dat het geen Vlexit meer wil, maar Europa van binnenuit wil hervormen. Is de partij op dat vlak niet gematigder dan vroeger?

Van Hecke: De partij zegt dat wel, maar spreekt zichzelf ook tegen. Ze wil een eenzijdige soevereiniteitsverklaring als Wallonië binnen de vijf jaar het land niet wil splitsen. Maar als de rompstaat – België, dus – daar niet mee akkoord gaat, dan zal Vlaanderen niet meer bij de Europese Unie horen. De N-VA is daarover tenminste intellectueel eerlijk. De partij heeft uit het Catalaanse horrorscenario van 2017 en de Brexit geleerd dat een eenzijdige onafhankelijkheidsverklaring catastrofaal zou zijn voor de Vlaamse welvaart.

Het Vlaams Belang en de N-VA pleiten voor een opt-out van het Europese migratiebeleid, zoals Denemarken er een bedong tijdens de onderhandelingen in de aanloop naar het Verdrag van Maastricht in 1991. Is dat realistisch?

Van Hecke: Nee, en wel om meerdere redenen. Ten eerste heeft geen enkele lidstaat na 1992 nog zo’n opt-out op het vlak van migratie gekregen. Het was een uitzondering, en de lidstaten wilden nadien ook dat het bij die ene uitzondering bleef. Bovendien kun je alleen maar een opt-out afdwingen tijdens de onderhandelingen over een verdragswijziging. Op zo’n moment liggen de Europese verdragen helemaal open en is het tussen de lidstaten alles of niets. Na de onderhandelingen komt men er ook niet meer op terug. Het Vlaams Belang en de N-VA hebben dus een verdragswijziging nodig voor een opt-out, maar zijn naar eigen zeggen tégen zo’n verdragswijziging. Een bijna onafhankelijk Vlaanderen dat de andere 27 lidstaten ervan zal overtuigen om de Europese verdragen alleen ten voordele van Vlaanderen te wijzigen: sorry hoor, maar in welke soort wereld leven beide partijen?

In 2019 waren de Europese groenen een van dé winnaars van de verkiezingen, en de voorbije jaren bestuurden ze in zes Europese lidstaten mee. Vandaag staan de Europese groenen op zwaar verlies. Hoe komt dat?

Van Hecke: Ik denk dat de Europese groene partijen vooral terugkeren naar hun normale politieke gewicht. In 2019 konden ze electoraal teren op een bredere maatschappelijke sympathie voor de klimaatdemonstraties, die ook de christen- en sociaaldemocraten tot een groene agenda noopte. De voorbije Europese bestuursperiode is er op het vlak van klimaatwetgeving bijzonder veel gebeurd: er kwamen bindende klimaatafspraken tegen 2030 en 2050 én over de manier waarop we daar naartoe willen.

Bij groene Europarlementsleden gaan er stemmen op om tegen Europees Commissievoorzitter Ursula Von der Leyen te stemmen als ze wordt voorgedragen voor een tweede termijn. Is dat een verstandige keuze?

Van Hecke: De Europese groenen hebben de kwaliteit om zich steeds weer te vergissen van vijand. In 2019 stemden ze tegen toenmalig kandidaat-Commissievoorzitter Von der Leyen op het moment dat ze van plan was om een ambitieuze groene agenda op tafel te leggen. Met andere woorden: de Europese groenen mogen de sociaaldemocraten bedanken voor de groene hervormingen van de voorbije vijf jaar. Uit puur dogmatisme dreigen ze die fout nu te herhalen. Hopen ze werkelijk op een groenere Commissievoorzitter als Von der Leyen het niet haalt? Von der Leyen is tenminste nog schatplichtig aan haar politieke erfenis en zal haar eigen beleid niet helemaal terugdraaien. Bij eender welke andere Commissievoorzitter hebben de Europese groenen die garantie veel minder. Objectief gezien is Von der Leyen hun beste bondgenoot, maar dat inzicht vereist natuurlijk een dosis pragmatisme.

(Lees verder onder de foto)

De Europese groenen zijn vooral misnoegd omdat Von der Leyen onder druk van de boerenprotesten haar groene ambities lijkt bij te stellen. Is dat een juiste inschatting?

Van Hecke: Voor de afgelopen maanden verdient de opportunistische Von der Leyen de prijs voor de beste actrice van het jaar. Met een pokerface probeerde ze de boeren ervan te overtuigen dat ze de Green Deal voor hen zou hebben aangepast, maar in werkelijkheid gaat het grotendeels om enkele cosmetische wijzigingen. Dat de Natuurherstelwet is afgezwakt, daar zijn dan weer de lidstaten voor verantwoordelijk. Opvallend genoeg zijn het niet zozeer de boeren, maar wel de Europese groenen die zich laten vangen en geloven dat Von der Leyen haar kar keert.

Zal Von der Leyen, als de lidstaten haar opnieuw als kandidaat-Commissievoorzitter voordragen, een absolute meerderheid behalen in het Europees Parlement?

Van Hecke: Ik geef ze vijftig procent kans. Met haar groene, progressieve agenda heeft Von der Leyen kwaad bloed gezet in haar eigen Europese partij, met name in Duitsland. Ze zal verregaande toegevingen moeten doen, zowel beleidsmatig als op het vlak van posities. Dat zal haar dan weer stemmen kosten bij andere fracties. Vergis u niet: binnen de Europese Volkspartij staan er voldoende mensen te trappelen als Von der Leyen in het Europees Parlement struikelt. In Kroatië, Griekenland of Roemenië staan er toppolitici uit haar partij klaar om over te nemen, en nog nooit kreeg iemand uit die drie landen een Europese topfunctie.

***

Het grotere plaatje dan. Precies 40 jaar geleden, ten tijde van Sovjetonderdrukking en het IJzeren Gordijn, schreef de gevierde Tsjechische schrijver Milan Kundera het pamflet De Tragedie Van Centraal-Europa. ‘De echte tragedie voor Centraal-Europa is niet Rusland, maar wel Europa’, klonk het. Met enige teleurstelling stelde Kundera in Parijs vast dat West-Europa de Centraal-Europese strijd tégen de Sovjetonderdrukking en vóór de Europese waarden onvoldoende naar waarde schatte. Vier decennia later is de Berlijnse Muur niet meer en zijn alle Centraal-Europese landen lid van de Europese Unie. Het Russische imperialisme heeft zich vandaag voornamelijk verplaatst naar Oost-Europa, waar Oekraïense soldaten en Georgische demonstranten dezelfde moed tonen als onder meer de Tsjechen, Hongaren, Polen in de vorige eeuw.

Zijn nieuwe boek Het kantelende continent opent Van Hecke in het geboorteland van Kundera, en wel aan de Karelsbrug in Praag. Ook vandaag, zo schrijft hij, mist West-Europa kansen. ‘Enerzijds doen we heel veel voor Oekraïne, in een tempo dat de Europese Unie bovendien niet gewoon is. Ik had bijvoorbeeld niet verwacht dat de Europese lidstaten zich zó lang zó solidair met de Oekraïense vluchtelingen zouden opstellen. Alle lidstaten betalen hen zonder veel morren een aanzienlijk leefloon – zelfs het Vlaams Belang maakt er nauwelijks een punt van. Anderzijds schiet de Europese Unie ook tekort. We geven Oekraïne maar net voldoende wapens om niet te verliezen, maar veel te weinig om het opnieuw het initiatief te geven. Het gaat te traag, zeker in West-Europa. Het is alsof we hier toch vooral bekommerd zijn om onze eigen welvaart en vrede. Straks geven we Russisch president Vladimir Poetin alsnog gelijk dat er zoiets bestaat als het “decadente Westen”.’

Het ontbreekt de Europese Unie aan een weldoordachte strategie?

Van Hecke: In Centraal- en Oost-Europa niet. Daar begrijpt het gros van de politici niet alleen dat Oekraïense soldaten ook voor onze vrijheid strijden, maar handelen ze daar ook naar. In West-Europa zie ik daar te weinig van terug. Het ontbreekt hier aan moedige politici die de bevolking duidelijk maken wat er echt op het spel staat én vervolgens de daad bij het woord voegen. Neem nu het Europese lidmaatschap van Oekraïne – dé manier om Oekraïne in een westers en democratisch bestel te verankeren: we hebben unaniem beslist dat het land kandidaat-lidstaat mag worden, nu mogen we niet twijfelen om het land te belonen voor de inspanningen die het voor ons levert. In die zin is het stuitend dat volgens de Stemtest de CD&V tegen de Oekraïense toetreding is, net zoals het Vlaams Belang en de PVDA.

In onder meer Polen en Roemenië hebben boeren en vrachtwagenchauffeurs maandenlang de grenzen voor de Oekraïens graan geblokkeerd. Ook daar botst de solidariteit toch op zijn grenzen?

Van Hecke: Ja, dat klopt. Fraai om te zien is het niet. Vergeet ook niet dat landen zoals Polen enorme inspanningen doen in de opvang van Oekraïense vluchtelingen. Maar dat maakt hen niet milder ten aanzien van Rusland. Het huidige regime in Moskou blijft de grote vijand.

Is het wel verstandig om in zulke woelige tijden, waarin de Europese Unie van 27 lidstaten al op haar beperkingen botst, nog andere landen aan boord te nemen?

Van Hecke: Het zou onverstandig zijn om dat niet te doen. Het zijn geopolitieke tijden waarin je eet of opgegeten wordt. Met sommige kandidaat-lidstaten treuzelt Europa al decennialang, en we weten wat daarvan de gevolgen kunnen zijn: Belarus zijn we kwijt, Polen of Hongarije niet – zelfs niet met premier Viktor Orbán aan het roer. Bovendien wordt de impact van een nieuwe uitbreiding overschat. Het bruto binnenlands product van de tien lidstaten die in 2004 toetraden was dubbel zo groot als dat van alle huidige kandidaat-lidstaten samen. In de zes westelijke Balkanlanden wonen slechts 18 miljoen mensen, amper meer dan in Nederland alleen. De Europese Unie kan een nieuwe uitbreidingsronde aan, maar moet het vooral zelf willen.

Oekraïne verkeert nog wel in oorlog, Rusland bezet twintig procent van Georgië.

Van Hecke: Volledige controle over het grondgebied is geen afdoende voorwaarde om te mogen toetreden of niet. Het is niet opgenomen in de Kopenhagen-toetredingscriteria en met Duitsland en Cyprus zijn er precedenten die bewijzen dat het wel kan. Willen we bovendien echt dat het Kremlin bepaalt wie er mag toetreden en wie niet? Als we daaraan toegeven, dan hoeft Poetin maar een land binnen te vallen om de boel te blokkeren. In tegenstelling tot energie, migratie of defensie is uitbreiding nog het enige domein waarbij de Europese Unie alle touwtjes zelf in handen heeft. Let’s do it, in plaats van ons te laten chanteren door een dictator. Laten we Oekraïne voor het einde van de oorlog toe, dan slagen we een weg in waar Poetin tijdens eventuele vredesonderhandelingen niet meer op kan terugkomen.

Hoe kan een vredesbestand tussen Oekraïne en Rusland eruitzien?

Van Hecke: Alles hangt natuurlijk af van de ontwikkelingen op het terrein, maar het lijkt me vrij onwaarschijnlijk dat Oekraïne de Krim zal terugkrijgen. Het is ook maar de vraag of Kiev dat nog echt wil. Met alle Russen die er intussen wonen, dreig je een enorm probleem te importeren. Uiteraard moet Kiev de Krim terugeisen, maar vooral om het niet te krijgen en een andere toegevingen uit de brand te slepen – denk maar aan de Donbasregio. Ook de Europese toetreding en het NAVO-lidmaatschap zullen tijdens eventuele onderhandelingen tussen Kiev en Moskou aan bod komen. Ik verwacht dat Oekraïne eerder het NAVO-lidmaatschap zal laten vallen dan de Europese toetreding, want voor hun veiligheid kan Oekraïne ook zonder de NAVO feitelijk deel uitmaken van het Amerikaanse veiligheidssysteem – een beetje zoals bij Israël. Bovendien is het voor de Oekraïense bevolking van groot psychologisch belang om hun leiders deel te zien nemen aan Europese vergaderingen in Brussel.

In sommige lidstaten wordt er structureel aan de rechtsstaat gemorreld en onze politici sluiten migratiedeals met dictators. Zijn de Europese waarden in verval?

Van Hecke: Europa kent enerzijds een enorme hoge mate van vrijheid die gegarandeerd wordt door de democratische rechtsstaat en anderzijds een enorm hoog niveau van welvaart die gegarandeerd wordt door de sociale markteconomie. Zolang de Europese Unie beide elementen kan bewaren, biedt ze een absolute meerwaarde voor haar 450 miljoen inwoners. Het is echter een feit dat die vrijheid en welvaart op sommige plekken en voor sommige groepen in het gevaar komt. Dat moet de alarmbellen doen afgaan. En moet de inzet van deze verkiezingen zijn.

Steven Van Hecke, Het kantelende continent. Overleeft Europa de 21^ste eeuw?, Acco, 142 blz., 22,40 euro