Migratieonderzoeker Omar Cham: ‘Veel potentiële migranten geloven dat God hen zal beschermen’

De Europese ontradingscampagnes die Afrikanen moet overtuigen om niet illegaal naar Europa te reizen werken niet, stelt de Gambiaanse onderzoeker Omar Cham (VUB). ‘Gambianen zien migratie als een mensenrecht.’

‘Ik probeer een academische brug te zijn’, zegt Omar Cham, wanneer ons gesprek zijn einde nadert. ‘Ik ben opgegroeid in Gambia, in een religieus gezin. Ik ben nog altijd een praktiserende moslim. Voor mij is het doodnormaal dat de meeste Gambianen de beslissingen in hun leven niet alleen baseren op puur rationele argumenten. Ik vind het vanzelfsprekend dat religie een enorme rol speelt in hun leven. Alleen zie je dat perspectief bijna niet terug in migratieonderzoek. Pas nu ik jaren in Europa woon, begrijp ik dat dat voor westerse onderzoekers heel moeilijk is om te begrijpen.’

Als postdoctoraal onderzoeker aan de Brussels School of Governance & VUB-BIRMM heeft hij een uniek profiel. Cham, die geboren is in Gambia en acht jaar geleden naar Brussel kwam, behaalde eind juni zijn doctoraat. Hij onderzocht hoe Gambiaanse burgers en politici reageren op de Europese pogingen om migratie onder controle te krijgen. Daarbij merkte Cham een belangrijk hiaat op. ‘De meeste westerse onderzoekers gaan uit van rationeel gedrag wanneer ze migratie onderzoeken,’ zegt Cham. ‘Ze gaan op zoek naar factoren die meetbaar zijn. Ze kijken naar economische parameters, naar de politieke toestand, eventueel naar klimaatverandering. En dat zijn natuurlijk voor veel migranten motiverende factoren. Maar het is ook duidelijk dat, als je je daartoe beperkt, je bepaalde vormen van gedrag niet kunt begrijpen.’

Als deel van zijn onderzoek werkte Cham mee aan het Bridges Project, een door de Europese Unie gefinancierd onderzoeksproject waarmee de EU het effect probeert te meten van de ontradingscampagnes die ze sinds enkele jaren in verschillende Afrikaanse landen voert. Met die campagnes willen Europese leiders Afrikanen die de oversteek overwegen waarschuwen voor de enorme gevaren. Een bekend project was het zogenaamde Migrants as Messengers, waarbij teruggestuurde migranten in thuislanden als Senegal, Ivoorkust en Gambia rondreisden om over hun ontberingen te praten, en zo hun landgenoten probeerden te overtuigen om de reis niet te maken.

Voor zijn eigen onderzoek voerde Cham zestig dieptegesprekken met Gambianen die overwogen om irregulier naar Europa te reizen. ‘Mijn onderzoek was het enige onderdeel dat keek naar hoe Gambianen zelf over migratie denken en praten’, aldus Cham. Tijdens die gesprekken merkte hij dat één element spontaan terugkwam: lotsbestemming. ‘Gevraagd naar hun beweegredenen haalde bijna iedereen religieuze argumenten aan. Ze geloofden dat het hun lotsbestemming was om te migreren, dat God een plan heeft voor hen en hen onderweg zal beschermen. Dat intrigeerde me. Ik besloot het verder te onderzoeken.’

Vond u dat verrassend?

Omar Cham: Voor mij is het vanzelfsprekend dat er een religieuze component is. De maatschappelijke context in Gambia is totaal anders dan hier. Als blanke Europeaan geloof je dat je controle hebt over je leven. De gemiddelde Europeaan ziet zijn schoolcarrière, zijn universitaire studie en zijn sociale connecties als het resultaat van zijn eigen handelen. In landen als Gambia, waar 95 procent van de bevolking zich identificeert als praktiserende moslim, zien ze dat allemaal als het gevolg van Gods wil.

Op welke manier manifesteert dat zich wanneer mensen migreren?

Cham: U moet begrijpen dat Gambianen weinig ­mogelijkheden hebben om legaal naar Europa te ­migreren. Om te voorkomen dat ze illegaal reizen, probeert de EU hen te vertellen dat de route gevaarlijk is, en dat illegale migratie hun dood kan betekenen. Maar voor wie in predestinatie gelooft, doet dat er niet toe. Want zij geloven dat het Gods plan is om hen veilig in Europa te krijgen.

Socioloog Ruud Koopmans: ‘In Europa verloopt 90 procent van migratie ongeregeld’

Waar komt dat idee vandaan?

Cham: Predestinatie is alomtegenwoordig in de islam. Het zit in elk aspect van het leven. Als u en ik vandaag, 34 jaar na mijn geboorte, hier in Brussel dit gesprek voeren, is dat geen toeval, maar het plan van God – dat is het idee. Er zijn ook andere, traditionele geloofsovertuigingen die een rol spelen. In Gambia heb je bijvoorbeeld het fenomeen van de maraboets: een soort waarzeggers van wie geloofd wordt dat ze de goddelijke gave hebben om in de toekomst te kijken. Ze worden geconsulteerd bij de grote levensbeslissingen, dus ook wanneer mensen overwegen om naar Europa te migreren. Zij zeggen dan steevast dat de reis moeilijk zal zijn en ze geven bepaalde tips: de migrant moet bijvoorbeeld op een dinsdag vertrekken of mag onderweg niemand groeten. Dat sterkt potentiële migranten in hun idee dat God hen zal helpen.

Zal een nieuw migratiepact de ellende voor Europa helpen verlichten?

Werkt het niet in de tegengestelde richting? Denken mensen nooit aan de mogelijkheid dat het misschien hun lot is om onderweg te sterven?

Cham: De mensen met wie we spraken houden daar eigenlijk geen rekening mee. Voor hen is het heel moeilijk om zich voor te stellen dat ze onderweg zullen sterven. Sowieso aanvaarden ze dat God het leven geeft, maar ook weer kan nemen. Ze accepteren de gedachte dat God kan beslissen om hun leven te nemen in het midden van de Middellandse Zee.

Volgens uw onderzoek zien veel Gambianen hun migratie als een soort overgangsritueel.

Cham: (knikt) Het is een maatschappij waarin van mannen verwacht wordt dat ze het voortouw nemen. Er bestaat een idee dat je, om een ‘echte man’ te worden, op een bepaald moment een tocht moet ondernemen: naar een ander dorp, naar de grote stad, naar een ander land. Reizen is enorm belangrijk in de Gambiaanse cultuur. We hebben veel verhalen en liedjes over hoe je verandert door te reizen. Dat zijn allemaal factoren waarmee de Europese experts geen rekening houden.

Zijn er ook buiten Gambia aanwijzingen dat predestinatiedenken een rol speelt?

Cham: Oh ja, een soortgelijk onderzoek in Senegal kwam tot dezelfde conclusie: religieuze motieven spelen een enorme rol in het beslissingsproces van potentiële migranten. Ik durf met enige stelligheid te zeggen dat je hetzelfde fenomeen zal terugvinden in landen als Ghana en Mauretanië, en vermoedelijk ook in Nigeria. Er was zelfs een studie in Nepal waaruit bleek dat ook bij Nepalese migranten predestinatiedenken een grote rol speelt – en dat zijn doorgaans geen moslims. Opvallend genoeg bleek daar dat mensen die in voorbestemming geloven net minder risico nemen.

Hoe kijkt u naar de informatiecampagnes waarmee Europa Afrikaanse migranten op andere gedachten wil brengen?

Cham: Die campagnes hebben maar één impact: ze versterken het idee dat de weg naar Europa gevaarlijk is. Het zet mensen niet aan om te blijven. Het grootste misverstand is misschien wel dat Gambianen, Senegalezen of Ivorianen informatiecampagnes nodig hebben. Gambianen weten donders goed hoe gevaarlijk de tocht is. Ongeveer elke Gambiaan heeft een familielid dat onderweg gestorven is. Het is voor elke potentiële migrant duidelijk dat hij een enorm risico neemt door illegaal naar Europa te reizen. En toch kun je alleen vaststellen dat steeds meer Gambianen, Senegalezen of Nigerianen het proberen.

Kent de doorsnee Gambiaan die Europese campagnes?

Cham: Vrijwel elke Gambiaan is er de voorbije jaren al mee in contact gekomen. Er zijn boodschappen op radio en televisie, op grote billboards. Er worden zelfs celebrity’s ingezet die waarschuwen hoe gevaarlijk het is. In Senegal hebben bekende muzieksterren als Youssou N’Dour en Coumba Gawlo campagne gevoerd. Maar ook zij lijken niet echt veel effect te hebben.

Waarom niet?

Cham: Stel u eens voor hoe de gemiddelde Senegalees reageert als Youssou N’Dour hem waarschuwt om niet naar Europa te gaan. ‘Jij hebt miljoenen verdiend door in Europa op te treden, en jij komt mij nu uitleggen dat ik niet mag migreren?’ Het werkt gewoon niet.

Uit uw onderzoek blijkt dat Gambianen de beelden over de ellende van migranten in Europa niet geloven.

Cham: (knikt) Ze vinden het propaganda. De ironie is natuurlijk dat Europa zichzelf presenteert als een welvarend continent dat mensenrechten respecteert en democratie hoog in het vaandel draagt. En nu probeert datzelfde Europa Gambianen ervan te overtuigen dat alles slecht is. Dat is gewoon niet geloofwaardig. Het spreekt ook hun eigen ervaringen tegen. Zowat elke Gambiaan kent wel iemand die succesvol is teruggekeerd uit Europa. Ze zien dat die mensen vaak genoeg geld hebben verdiend om een leuk huis te kopen of een zaak op te starten. Waarom zou je dan geloven dat Europa zo’n verschrikkelijke plek is?

Maar er zijn toch best veel Gambianen die geen carrière maken in Europa?

Cham: Die zijn er, maar met hen houden potentiële migranten vaak geen rekening. Hier speelt ook een vorm van predestinatie: sommige mensen hebben van God gewoon weinig geluk toebedeeld gekregen. Als het over migratie gaat, lijken mensen er nooit rekening mee te houden dat zij misschien net niet door God geholpen zullen worden.

Naast de ontradingscampagnes probeert Europa ook terugkeerakkoorden te organiseren met de landen van herkomst. Werkt dat als afschrikking?

Cham: (zucht) Vorige week zijn er nog maar eens 63 Gambianen verdronken toen ze de Middellandse Zee probeerden over te steken. En toch zal die tragedie geen enkele Gambiaan tegenhouden om de reis te maken. Die terugkeerakkoorden zijn vooral informeel. Een formeel akkoord kan niet werken, omdat het in de landen van herkomst voor te veel weerstand zorgt. De Gambiaanse economie is enorm afhankelijk van remittances: zowat elk Gambiaans huishouden profiteert direct of indirect van iemand die geld stuurt vanuit Europa. Het is voor een Afrikaanse regering erg moeilijk om zo’n terugkeerakkoord te verdedigen. Regeringen willen ook in Gambia opnieuw verkozen worden. Dat is moeilijk als je onpopulaire beslissingen neemt.

Hoe gaat de Gambiaanse regering met die druk om?

Cham: Officieel zegt de regering dat ze het internationale recht moet respecteren. Ondertussen is er een moratorium ingesteld op het terugnemen van uitgeprocedeerde burgers. Nu en dan neemt Gambia enkele burgers terug, maar slechts kleine aantallen, om protesten te vermijden. Gambianen zien migratie als een mensenrecht. Ze vinden het fundamenteel oneerlijk dat een Europeaan op een vliegtuig kan springen en hier op vakantie kan komen, terwijl het voor hen bijna onmogelijk is om op een legale manier naar Europa te reizen.

Gelooft u dat die Europese ontmoedigingscampagnes kunnen werken?

Cham: Ik ben erg pessimistisch, ik denk niet dat ze resultaten kunnen boeken. Europa kan de route natuurlijk moeilijker en dus gevaarlijker maken, maar dat zal het aantal vertrekkers niet beïnvloeden. Het enige effect is dat er meer Afrikanen onderweg zullen sterven.

Nog maar 11.000 asielzoekers opvangen tegen 2029: hoe realistisch is dat?