Michel Houellebecq: is hij werkelijk de schrijvende dandy van extreemrechts?

Frankrijk raakt niet uitgepraat over het visioen van Michel Houellebecq. Een burgeroorlog tussen autochtonen en moslims is volgens ‘s lands bekendste schrijver onvermijdelijk. Maar is hij werkelijk de schrijvende dandy van extreemrechts?

Franse opiniemakers zitten nooit verlegen om een portie verbale krachtpatserij. Toch is Michel Houellebecq erin geslaagd het maatschappelijke debat met een originele metafoor te kruiden. ‘Omgekeerde Bataclans’, dat is wat het land volgens zijn beroemdste hedendaagse schrijver te wachten staat. Het onheilspellende begrip viel tijdens een tweegesprek met filosoof Michel Onfray, de hoofdredacteur van het links-populistische blad Front Populaire. Die had zijn boezemvriend uitgenodigd om samen de staat van de wereld en in het bijzonder Frankrijk op te maken.

Houellebecq laat onder meer optekenen dat le Grand Remplacement – omvolking door massa-immigratie – geen samenzweringstheorie maar een demografische werkelijkheid is. Dat proces jaagt steeds meer autochtone Fransen in het verzet, stelt hij vast, vandaar de nu al merkbare drukte in wapenwinkels en schietclubs. Er zullen aanslagen op moskeeën en moslimcafés van komen, des Bataclans à l’envers, zoals het letterlijk staat in een druk geciteerde paragraaf uit de veertig pagina’s tellende dialoog. Beide causeurs etaleren een diepgewortelde angst voor het islamisme.

Ik beschouw hem niet als een reactionair.

Martin de haan, vertaler Houellebecq

Volgens Houellebecq verwachten de Français de souche of Fransen zonder migratieachtergrond niet dat moslims zich assimileren, wel dat ze ophouden met stelen en geweld plegen. Of, als dat te veel is gevraagd, dat ze hun koffers pakken en opkrassen.

Woke waanzin

Het interview, dat verscheen in een extra editie van Front Populaire die in een mum van tijd uitverkocht was, lokte een storm van reacties uit. Chems-Eddine Hafiz, de invloedrijke rector van de Grote Moskee van Parijs, diende vlak voor Nieuwjaar een klacht in tegen Houellebecq wegens het verspreiden van haat tegenover moslims. Het manoeuvre deed het in krantencolumns en praatprogramma’s uitgevochten debat stevig oplaaien, maar eindigde met een sisser. Na bemiddeling door nota bene grootrabbijn Haïm Korsia trok Hafiz zijn klacht in, terwijl Houellebecq publiek erkende dat zijn woorden misschien wat ambigu klonken en beloofde zijn stellingen in een nieuwe publicatie te nuanceren.

De Union des Mosquées de France is niet onder de indruk van die halve spijtbetuiging en handhaaft haar klacht tegen zowel Front Populaire, Houellebecq als Onfray. Zo ziet het ernaar uit dat de Franse justitie binnenkort een delicate afweging moet maken. Vallen de gehekelde uitspraken onder de vrijheid van meningsuiting, een onaantastbaar grondwetsartikel dat teruggaat op de Franse revolutie en haar Déclaration des droits de l’homme? Of onder de wetgeving op meningsdelicten die onder meer het verspreiden van rassenhaat strafbaar stelt?

De hoofdredactie van het cultuurmagazine Les Inrockuptibles heeft haar oordeel al klaar: Frankrijk heeft zijn populairste schrijver definitief verloren aan extreemrechts. Het woordje ‘definitief’ staat in de kop tussen haakjes, want volgens ‘Les Inrocks’ waren de tekens aan de wand al lang zichtbaar. Niet alleen islamofobie is een vaste waarde in Houellebecqs romans, hetzelfde geldt voor andere thema’s die in de dialoog met Onfray de revue passeren. Feminisme, draagmoeders, lgbtq+, euthanasie: het zijn allemaal symptomen van de onomkeerbare decadentie waaraan Frankrijk en bij uitbreiding heel Europa ten onder gaan. Houellebecq, die Donald Trump ooit een weliswaar clowneske maar verder uitstekende president noemde, vestigt zijn hoop op Amerika. Een doorbraak van aanhangers van white supremacy in de Verenigde Staten ziet hij als de enige remedie tegen de woke waanzin die het Westen naar de verdoemenis helpt.

Charlie Hebdo

De intensiteit van de ophef heeft veel te maken met de visionaire gaven die Houellebecq worden toegedicht. Als een seismograaf registreert hij maatschappelijk ongemak, dat hij in zijn romans op onnavolgbare wijze thematiseert. Hard duwen waar het pijn doet, met gitzwarte humor en personages die grossieren in provocerende uitspraken, dat is zijn handelsmerk. Platform, een roman over sekstoerisme, culmineerde in een jihadistische aanslag op een hotel in Bali, een plotwending die enkele maanden later griezelig realistisch leek toen bij een aanslag met twee bomauto’s in de uitgaansbuurt van de Balinese stad Kuta meer dan 200 doden vielen. Nog krasser was Onderwerping (Soumission), een in de nabije toekomst gesitueerde roman waarin de Fransen een intelligente, gematigde moslim als president verkiezen en zich massaal tot de islam bekeren. Het boek verscheen op 7 januari 2015, de dag waarop twee moslimterroristen de redactie van het satirische magazine Charlie Hebdo uitmoordden.

‘Houellebecq is geradicaliseerd in zijn ondergangsdenken, le déclinisme’, zegt de Franse politoloog Jean-Yves Pranchère, die zich aan de ULB verdiept in reactionaire ideologieën. ‘Zijn vroege romans werden vooral door links goed onthaald, maar intussen is hij de dandy van extreemrechts geworden. Front Populaire zit niet toevallig op de lijn van voormalig presidentskandidaat Éric Zemmour, en het blad laat ook geregeld Poetin-aanhangers aan het woord.’ Pranchère begrijpt de verontwaardiging van Franse moslims, maar acht een rechtszaak kansloos. ‘Houellebecq is slim. Hij roept nergens op tot geweld, maar stelt het wel als onvermijdelijk voor in zijn zogenaamd objectieve analyse. Dat heeft een naam: dogwhistling. ’

Literair journalist Dirk Leyman van De Morgen is Houellebecq-watcher sinds diens debuut en interviewde hem meermaals. ‘Hij is een meester van de ambiguïteit’, zegt hij. ‘Het is moeilijk hem op uitspraken vast te pinnen, zeker als je ze uit hun context tilt. Maar dat hij tegenwoordig ideologisch unverfroren naar rechts is opgeschoven, lijkt me onmiskenbaar. Daar staat hij niet alleen mee. Ook Bret Easton Ellis (de Amerikaanse auteur van onder meer American Psycho, nvdr) lijkt almaar rechtser te worden. Maar het kan hem wel zuur opbreken bij zijn fans. Ik merk her en der een Houellebecq-moeheid: lezers halen de schouders op. Lange tijd werd hij ook in progressieve hoek gulzig gelezen. Hij was trouwens erg close met de vermoorde linkse econoom Bernard Maris, die voor Charlie Hebdo werkte.’

Leyman verwijst naar Anéantir, Houellebecqs recentste roman waarvan in maart de vertaling verschijnt onder de titel Vernietigen. ‘Ironisch genoeg behoort die roman tot zijn meest genuanceerde boeken, ook op politiek vlak. Ach ja, er bestaat nog zoiets als de autonomie van de roman. Je moet die altijd onafhankelijk kunnen lezen van domme of bewust provocerende uitspraken van de auteur.’

Omvolking

De Nederlandse schrijver Abdelkader Benali ziet geen reden tot mildheid jegens een collega die hij tot voor kort bewonderde. Houellebecq hanteert de taal van de inquisitie, fulmineert Benali in Trouw, hij leent zich als megafoon voor een extreemrechtse stroming die moslims uit Europa weg wil. Daar is Martin de Haan, de vaste Houellebecq-vertaler sinds het begin van diens schrijverschap, het niet mee eens. Momenteel legt hij de laatste hand aan de vertaling van Anéantir, een kloeke roman waarin déclinisme bepaald niet ontbreekt, maar die toch vooral over liefde gaat.

‘Ik lees in het gesprek geen verkapte oproep tot geweld. Houellebecq maakt een duidelijk onderscheid tussen islam en islamisme. Hij zegt zelfs dat de zuivere interpretatie van de Koran vreedzaam-salafistisch en niet jihadistisch is. Zoals altijd doet hij vaststellingen die hij scherp formuleert, maar zonder mensen of bevolkingsgroepen te veroordelen. Omvolking is volgens hem een demografische realiteit, maar hij benadrukt dat die niet per se met de islam samenhangt: ook Afrikaanse christenen willen naar Europa. Ik lees zijn uitspraken als een angstbeeld. Hij is bang dat grootschalige migratie tot ernstige conflicten leidt als er geen tolerantie kan worden opgebracht.’

Ook De Haan acht een veroordeling wegens meningsdelict onwaarschijnlijk. ‘Dat werd al eerder geprobeerd, nadat Houellebecq in het blad Lire had verklaard dat de islam la religion la plus con is.’

Pessimist, ondergangsdenker, provocateur: daar wil De Haan niet op afdingen. ‘Maar ik beschouw hem niet als een reactionair. Bij Houellebecq vind je geen heimwee naar een geïdealiseerd verleden waarin alles beter was, zoals bij Zemmour. Hij is absoluut een politiek schrijver, maar niet in de zin dat hij een ideologie uitdraagt, eerder omdat hij politieke vragen stelt. Zonder ze te beantwoorden, want hij wil vooral laten zien door welke tegenstellingen onze moderne wereld inclusief hijzelf wordt verscheurd.’

Anders dan sommige opiniemakers heeft De Haan het lange tweegesprek grondig gelezen. ‘Het is veel genuanceerder dan de controverse doet vermoeden’, zegt hij. ‘Houellebecq is bijvoorbeeld niet principieel tegen abortus, maar hekelt een nooit goedgekeurd wetsvoorstel om vruchtafdrijving in bepaalde omstandigheden tot de achtste maand toe te laten. Zijn aversie tegen draagmoederschap heeft niets te maken met misogynie of een afkeer van homorechten, hij ziet het als een vorm van doorgeslagen consumentisme – volgens hem de uitwas van ons narcistische vrijheidsdenken. Het enige wat ik echt niet snap, is zijn afkeer van euthanasie. Daar gaat hij erg ver in. Hij heeft aangekondigd dat hij zich actief zal mengen in het debat over het Franse initiatief om euthanasie onder voorwaarden te legaliseren.’