Lise Witteman (Follow the Money): ‘Het lijkt wel alsof Ursula von der Leyen de kiezer minacht’

Er bestaat te weinig controle op de Europese Unie, vindt onderzoeksjournaliste Lise Witteman.

Qatargate, Pfizergate, Piepergate, Russische en Chinese spionagepogingen … De voorbije jaren bleef de Europese Unie niet van schandalen gespaard. Lise Witteman, journaliste bij de Brusselse afdeling van het Nederlandse onderzoeksportaal Follow the Money, maakte ze van op de eerste rij mee. Samen met zeven collega’s speurt ze voortdurend naar wantoestanden in de Europese instellingen. Haar bevindingen schreef ze neer in haar nieuwe boek Wie let er op Brussel?

Om meteen maar te antwoorden op die prangende vraag: haast niemand. ‘Europa is oppermachtig’, zegt Witteman, ‘krijgt er in sneltempo bevoegdheden bij en koestert grote ambities. Maar daar staan nauwelijks controlemechanismen tegenover. Europese toezichthouders kampen met een groot gebrek aan mankracht of hebben nauwelijks handhavingsbevoegdheden. En de media schenken nauwelijks aandacht aan wat zich in Brussel achter de schermen afspeelt.’

Begin juni kiest Europa 720 Europarlementsleden. Zij hebben toch ook een controlefunctie?

Lise Witteman: De meesten doen hun werk goed, maar dat geldt niet voor iedereen. Maar liefst een vierde van alle Europarlementsleden heeft iets op zijn of haar kerfstok. De ene noemt zich onterecht een professor, de andere kan vanuit de Griekse cel – met salaris – deelnemen aan de debatten.

Tussen 2019 en 2022 hebben 108 leden van het Europees halfrond meer dan 2 miljoen euro aan vergoedingen teruggestort die ze verkeerd hadden besteed – 31 anderen hebben de vergoedingen nog niet terugbetaald. Die terugvorderingen lijken op het eerste gezicht een goede zaak, maar op geen enkele manier wordt nagegaan of er doelbewust werd gesjoemeld. Het geld wordt teruggestort en daarmee is de kous af.

Een deel van die Europarlementsleden zal misschien bepalen of Commissievoorzitter Ursula von der Leyen een tweede ambtstermijn krijgt. Hoe brengt zij het er van af?

Witteman: Na de Europese verkiezingen van 2019 dacht werkelijk niemand dat zij in één klap de machtigste politica van Europa zou worden. Als Duitse minister van Defensie was ze in enkele schandalen verwikkeld én ze stond niet op een Europese lijst.

Vijf jaar later ambieert Von der Leyen een tweede termijn, maar ze vindt het blijkbaar niet nodig om zich voor de kiezer te verantwoorden en zich op een verkiezingslijst aan te bieden – ook al zou dat alleen maar voor de Duitse kiezer zijn.

Bovendien geeft ze zelden interviews en duikt ze na persconferenties meteen de coulissen in. Het lijkt wel alsof ze de kiezer en de Europese democratie minacht.

Von der Leyen is opnieuw in enkele schandalen verwikkeld. Herhaalt de geschiedenis zich?

Witteman: Inderdaad. Het bekendste verhaal is PfizerGate: voorafgaand aan het monstercontract tussen de Europese Commissie en farmabedrijf Pfizer over de levering van coronavaccins stuurden Von der Leyen en Pfizer-kopman Albert Bourla privéberichten naar elkaar.

Hoewel de Europese Rekenkamer zich kritisch toont, de Europese ombudsvrouw om transparantie vraagt en het Europees Openbaar Ministerie een onderzoek is gestart, wil Von der Leyen de berichten onder geen beding openbaar maken. Ze beantwoordt er geen vragen over en verschuilt zich achter haar woordvoerders.

Onlangs probeerde Von der Leyen haar partijgenoot Markus Pieper een topfunctie te bezorgen.

Witteman: Waarschijnlijk heeft ze alle regels netjes gevolgd, maar daar zit net het probleem. De Europese regels laten heel vaak ruimte tot interpretatie. Maar omdat veel toplui daar gebruik van proberen te maken, blijven die regels maar wat ze zijn – ook wanneer media ze aan de kaak stellen.

Von der Leyen heeft Europa de voorbije vijf jaar door een woelige periode geloodst. Heeft ze dat dan niet goed gedaan?

Witteman: In Europa is het altijd en overal crisis: de bankencrisis, de migratiecrisis, de coronacrisis, de energiecrisis, de Oekraïnecrisis … Zulke crisissen geven de Commissie telkens weer de gelegenheid om het niet zo nauw te nemen met de afspraken.

Neem nu het coronaherstelfonds, een pakket van maar liefst 800 miljard euro. Niemand heeft een overzicht van waar dat geld uiteindelijk terechtkomt. Gevraagd hoe dat komt, zegt de Commissie eenvoudigweg dat het snel moest gaan. Dat is een onaanvaardbaar excuus.

Op de website van de Europese Commissie staat zelfs met hoeveel spaargeld Eurocommissaris Didier Reynders aan zijn mandaat begon. Vaak is de Europese Unie toch wel transparant?

Witteman: Dat klopt, maar met al zijn instellingen en agentschappen is Europa zó complex dat alleen specialisten er na wekenlang zoekwerk nog hun weg in kunnen vinden. Europa is misschien transparant in naam, maar in de praktijk is het dat niet.