Kan extreemrechts weer verkiezingen winnen in Duitsland?
IN ‘T KORT
– Op 1 september zijn er verkiezingen in Saksen en Thüringen, en op 21 september in Brandenburg. Die verkiezingen krijgen nationale en internationale aandacht door de mogelijke sterke prestaties van de extreemrechtse AfD.
– De peilingen geven aan dat de AfD de grootste partij kan worden in Thüringen, Saksen en Brandenburg. De christendemocratische CDU volgt als tweede, gevolgd door Bündnis Sahra Wagenknecht (BSW), met de regeringspartijen SPD, Groenen en FDP, die slecht scoren.
– Een mogelijke regionale machtsdeelname van de AfD kan grote gevolgen hebben, aangezien ze bepaalde nationale wetten niet wil uitvoeren. Dat kan leiden tot het gebruik van Bundeszwang, een controversieel grondwettelijk middel om deelstaten in lijn te brengen met nationaal beleid.
– BSW is een nieuwe partij opgericht door Sahra Wagenknecht, voormalige topvrouw van Die Linke. Ze heeft een populistisch platform met standpunten tegen migratie en militaire steun aan Oekraïne, en mogelijk positieve raakvlakken met de CDU in regionale samenwerkingen.
– Zowel CDU als SPD overweegt samenwerking met BSW om de AfD van machtsposities af te houden. Er is verdeeldheid binnen die partijen over dergelijke coalities vanwege populistische en antiwesterse sentimenten, met ondersteunende en tegenwerkende stemmen binnen de partijen.
Voor de eerste keer in de naoorlogse Duitse geschiedenis kan een extreemrechtse partij de winnaar worden bij deelstaatverkiezingen.
Op 1 september trekken ze in de Duitse deelstaten Saksen en Thüringen naar de stembus, op 21 september volgt Brandenburg. Meestal draaien zulke deelstaatverkiezingen voornamelijk rond regionale aangelegenheden en blijven de gevolgen voor het nationale niveau relatief beperkt. Maar met de drie verkiezingen in het voormalige DDR-gebied ligt dat anders.
Hoe sterk scoort de AfD, dat is de vraag die heel de bondsrepubliek bezighoudt. Het antwoord wordt internationaal gevolgd. De kans is groot dat de traditionele partijen het op een akkoord zullen moeten gooien met een nieuwe partij: Bündnis Sahra Wagenknecht (BSW). De hele situatie kan zelfs grondwettelijke vragen oproepen en ook de nationale verkiezingen van volgend jaar beïnvloeden.
De regeringspartijen uit Berlijn werden met de Europese verkiezingen al afgestraft en in de deelstaten zal dat niet verbeteren.
Volgens de laatste peiling wordt de extreemrechtse Alternative für Deutschland (AfD) in Thüringen, Saksen én Brandenburg de grootste partij. Zeker nu terreurbeweging IS de dodelijke aanslag door een afgewezen Syrische asielzoeker in het West-Duitse stadje Solingen heeft opgeëist, lijkt die kans alleen maar groter geworden. In Saksen en Thüringen volgt de christendemocratische CDU op plek twee, gevolgd door Bündnis Sahra Wagenknecht (BSW) van de voormalige topvrouw van Die Linke. De regeringspartijen uit Berlijn, sociaaldemocraten (SPD), groenen en liberalen (FDP) scoren slecht. In Berlijn bekvechten ze constant. Ze werden met de Europese verkiezingen al afgestraft en in de deelstaten zal dat niet verbeteren. Voor de drie dreigt op sommige plekken zelfs de kiesdrempel.
‘Voor de AfD had de aanslag in Solingen op geen beter moment kunnen komen’
Dwangmiddel
Al enige tijd speculeert Duitsland over de gevolgen van een regionale AfD-machtsdeelname. De partij, die wegens haar extreme afdelingen in Thüringen en Saksen door de Duitse staatsveiligheid in de gaten wordt gehouden, zegt bepaalde nationale wetgeving niet te zullen uitvoeren – denk aan de Konigsteiner Schlüssel, een verdeelsleutel die migranten evenredig over de Duitse deelstaten spreidt. Ingaan tegen nationaal beleid is in Duitsland niet zomaar toegelaten, en daarom speculeren de Duitse media al een tijdje over het gebruik van het zogenaamde Bundeszwang. Met dat in de grondwet verankerde, hoogst uitzonderlijke en controversiële dwangmiddel kan Berlijn bijvoorbeeld de geldkraan naar een deelstaat dichtdraaien om hem in de pas te doen lopen.
De populistische Wagenknecht is tegen migratie en meent dat Duitsland zijn wapenleveringen aan Oekraïne moet stopzetten.
Vermoedelijk komt het niet zover, want er bestaat vrijwel overal een cordon sanitaire tegen de AfD. Daardoor kan men voor coalities niet om de BSW heen. De beweging van Sahra Wagenknecht is nauwelijks een half jaar oud en het partijprogramma moet nog vaste vorm krijgen. Wagenknecht scheurde zich in januari los van het zieltogende radicaal-linkse Die Linke. De populistische Wagenknecht is een uitgekiend tacticus. Ze is tegen migratie, wil meer investeringen in onderwijs, meent dat Duitsland zijn wapenleveringen aan Oekraïne moet stopzetten en wil geen nieuwe Amerikaanse middellangeafstandsraketten op Duitse bodem. Dat laatste is in juli op de NAVO-top in Washington afgesproken. Volgens Oekraïne is Wagenknecht daarom niet meer dan een van de Europese handpoppen van de Russische president Vladimir Poetin.
Waarom radicaal rechts in Duitsland nóg radicaler is
Vredesdiplomatie
Grote thema’s dus, maar in feite hebben de Duitse deelstaten amper invloed op het nationale buitenlandbeleid. Wel beweert Wagenknecht dat ze alleen met partijen in zee wil die op nationaal niveau ‘vredesdiplomatie’ bepleiten. De CDU en de SPD zijn verdeeld over een coalitie met BSW. Michael Kretschmer, CDU-minister-president in Saksen, ziet weinig bezwaren. Hij wil de opgeblazen Nord Stream-gaspijplijnen vanuit Rusland herstellen en eist dat het aantal migranten dat naar Duitsland komt met met factor tien vermindert. Dat zijn raakpunten met BSW.
CDU-fractieleider Mario Voigt in Thüringen heeft bedenkingen bij het populisme van Wagenknecht, maar zal hij zonder haar kunnen? Vanuit Berlijn is het coalitieverzet van voorzitter en nationaal oppositieleider Friedrich Merz beperkt, hij beseft de moeilijke situatie. Zelfs Markus Söder, de baas van de Beierse zusterpartij CSU, vindt dat de CDU-leiders in Saksen en Thüringen zelf moeten bepalen met welke partij ze in zee gaan. Buiten de AfD kan alles.
‘Vroeger zou de CDU nooit hebben willen samenwerken met Die Linke, de voormalige partij van Wagenknecht. Maar vandaag kunnen de Duitse christendemocraten gewoon niet anders omdat de AfD zo groot is en niemand met extreemrechts wil samenwerken. Als de CDU in Saksen aan de macht wil blijven en in Thüringen wil regeren, dan moet de partij zich eenvoudigweg pragmatisch opstellen. En het helpt dat ook Sahra Wagenknecht zich niet al te compromisloos opstelt’, zegt Janek Treiber, politoloog en socioloog aan de Universiteit van Dresden aan Knack. ‘Bovendien zijn er op lokaal vlak best wat raakvlakken tussen de CDU en BSW, ook al gaat het over beleidsdomeinen waarover de deelstaten vrijwel niets te zeggen hebben, zoals inflatie, energie, migratie of Oekraïne.’
Antiwesters
Ook bij de SPD hinken ze op twee gedachten. Nationaal SPD-topman Lars Klingbeil vaart sinds de Russische invasie van Oekraïne een strengere koers tegenover Moskou. De ontspanningspolitiek, ontworpen door ex-kanselier Willy Brandt en diens rechterhand Egon Bahr, en nadien voortgezet door onder meer huidig bondspresident Frank-Walter Steinmeier, ging op de schop. Maar zeker in Oost-Duitsland is het antiwesterse sentiment aanzienlijk en de zelfverklaarde pacifistische strekking sterk, ook bij SPD-toppers zoals Rolf Mützenich. Ook de nog invloedrijke partijcoryfee Klaus von Dohnanyi, de intussen 96-jarige oud-burgemeester van Hamburg, meent dat de SPD met BSW moet samenwerken. Hij ziet de SPD als sociale en vredespartij, dat zijn haar wortels. Wagenknecht hoort het graag, Oekraïne een stuk minder.
Sahra Wagenknecht: links-conservatieve politica gaat met nieuwe partij achter AfD-kiezers aan
