Ivo Van Isterdael (CREG): ‘Wie in oorlogstijd op de markt vertrouwt, is een gestampte idioot’

Wie wordt rijk van de torenhoge energieprijzen? Ivo Van Isterdael, hoofdadviseur bij energieregulator CREG, ziet de haaien en gieren van de gasmarkt floreren. En hij roept Europa op tot actie: ‘Van je vrienden mag je toch wat meer verwachten.’

‘De gashandel is een keiharde wereld. Geld, geld, geld, dat is het enige wat telt’, zegt Ivo Van Isterdael. Hij is hoofdadviseur bij de CREG, de federale organisatie die instaat voor de regulering van de elektriciteits- en aardgasmarkt in ons land. Van Isterdael volgt die markten al meer dan 20 jaar. Zijn job: zorgen dat de energie in ons land vlot en eerlijk wordt verhandeld. Daarnaast helpt hij ook mee aan de Europese regelgeving daarover. Hitsige podia als Facebook of Twitter zijn niets voor hem, hoogstens publiceerde hij nu en dan eens een inzichtelijke bijdrage op zijn LinkedIn-pagina.

Van Isterdael gaf ook nooit interviews, maar voor Knack maakt hij nu een uitzondering: ‘Omdat we in een economische oorlogssituatie zitten. Onze economie en samenleving worden langzaam gewurgd door de hoge gas- en elektriciteitsprijzen, ik kan niet langer zwijgen.’ Hij benadrukt dat hij in eigen naam spreekt en neemt geen blad voor de mond.

‘Het eerste wat ik doe als ik ‘s morgens opsta is op mijn computer de gasprijs controleren’, vertelt hij. ‘Tot midden vorig jaar was de prijs zeer stabiel op een laag niveau tussen 15 en 25 euro per megawattuur. Maar het voorbije jaar is de gasprijs maal tien gegaan, met een piek tot 350 euro per megawattuur. De gasprijs ligt nu structureel hoog. En op de grootste handelsplaats van aardgas voor Europa zien we dat de gasprijs zeker tot 2024 zo hoog zal blijven.’

Europa is een markt van 500 miljoen inwoners en we gedragen ons als op het strand verloren gelopen kleuters.

Hoe komt het dat de gasprijs in een jaar tijd zo fors steeg?

Ivo Van Isterdael: Om een reeks van redenen: na corona herleefde onze economie snel, de vraag in China nam toe, we maakten een koud voorjaar mee, er was minder wind en dus minder windenergie en je had de uitfasering van de ‘vuile’ steenkool- en ‘gevaarlijke’ nucleaire centrales in Duitsland. Dus nam de vraag naar gas toe, met als gevolg dat de gasprijs klom van 20 naar 60 euro en tegen eind 2021 piekten we vlot richting 100 euro. En toen trok de Russische president Vladimir Poetin met zijn tanks Oekraïne binnen en draaide hij langzaam de gaskraan dicht. Dat zette een turbo op die prijsstijging. Bovendien was de Europese gasvoorraad uitgeput, we moesten die dringend bijvullen. En vergeet ook niet de opmerkelijke rol van de VS.

Welke rol spelen zij?

Van Isterdael: Tot voor 2011 waren er twee leidingen die het gas vanuit Rusland naar Europa brachten. Eentje dwars door Polen, een andere door Oekraïne, twee landen die al langer geen al te beste vrienden zijn van Rusland. Dat zijn twee oude pijpleidingen, met veel problemen en lekken. Daarom wou Duitsland een derde pijpleiding die het Russische gas rechtstreeks, door de Baltische zee, tot bij hen zou brengen. Dat is de Nord Stream 1-pijpleiding geworden. In 2018 startte dan de bouw van een tweede pijpleiding, Nord Stream 2. De VS hebben zich daar heftig tegen verzet met de hulp van een aantal Europese vrienden. Officieel omdat dat Duitsland en Europa te afhankelijk zou maken van Russisch gas. Dat Amerikaanse verzet ging zo ver dat president Donald Trump eind 2019 zelfs sancties uitvaardigde tegen de bedrijven die meewerkten aan de bouw van Nord Stream 2.

De VS zorgden er zo mee voor dat de gasprijs steeg?

Van Isterdael: Inderdaad, dat hele geduw en getrek rond Nord Stream 2 creëerde onrust in de markt en zorgde dus voor een stijgende gasprijs: die verdubbelde tot 120 euro per megawattuur. En waarom vaardigde Trump die sancties uit in Europa, denk je? De Amerikanen bemoeilijkten de levering van Russisch gas aan Europa zodat er een Europese afzetmarkt kon openen voor de Amerikaans schaliegasboeren, de beste vriendjes van Trump. Money, money, money.

Had Trump gelijk? Werd Duitsland niet al te zeer afhankelijk van het Russisch gas?

Van Isterdael: Zonder twijfel. Duitsland is bijna voor de helft afhankelijk van Russische energie. Maar aan de andere kant: Rusland heeft ons 60 jaar gas geleverd zonder enig probleem. Nooit zijn ze ook maar één contract niet nagekomen. Bovendien zat de Duitse oud-kanselier Gerhard Schröder in de raad van bestuur van het Russische energiebedrijf Gazprom. Rusland was tot de inval in Oekraïne dus een uiterst betrouwbare partner. De Duitsers hebben wel de grote fout gemaakt na de kernramp van Fukushima in een kramp te schieten, kernenergie vaarwel te zeggen en alles in te zetten op gas- en windenergie.

De gasprijs staat nu (maandag, nvdr) op 280 euro, negen keer zo hoog als een jaar geleden. Duidt dat op het failliet van de liberalisering van de gasmarkt?

Van Isterdael: Dankzij de liberalisering en dus de concurrentie hebben we tien jaar lang kunnen genieten van een gasprijs die lager lag dan vóór de liberalisering. Volgens het Internationaal Energie Agentschap hebben we dankzij de liberalisering in Europa om en bij de 70 miljard euro minder moeten uitgeven aan energie. Dat is toch een groot succes.

Alleen werkt dat model maar goed zolang er genoeg aanbod is van gas. Zodra de vraag groter werd dan het aanbod zagen we de prijzen pieken. En nu zitten we in een oorlogssituatie. Tussen oorlogvoerende partijen bestaat er geen vertrouwen meer om handel te voeren. Dan kun je ook niet meer rekenen op het marktmechanisme waarbij het spel van vraag en aanbod de prijs bepaalt. Europa dacht dat de marktwerking alle problemen wel zou oplossen, ook al draaide Rusland de gaskraan dicht. Sorry, maar als je in oorlogstijd op het marktmechanisme vertrouwt, ben je een gestampte idioot.

Dat is niet echt mild.

Van Isterdael: Europa is er ten onrechte van uitgegaan dat de oorlog in Oekraïne en de verminderde gasleveringen een tijdelijk fenomeen zouden zijn. Ondertussen is het voor iedereen duidelijk: zolang Poetin in het Kremlin zit, zal hij het gas als economisch oorlogswapen gebruiken. Hij zal waarschijnlijk nog een tijdje wat gas naar Europa blijven sturen, want zo kan hij de gasprijs het best manipuleren. Telkens als hij de gaskraan wat meer dichtdraait, zogezegd voor onderhoudswerkzaamheden aan de pijpleidingen, schiet de gasprijs omhoog. Zo probeert Rusland ons op de knieën te krijgen. Je mag niet vergeten dat Rusland toen we nog vrienden waren jaarlijks 150 miljard m3 gas leverde, een derde van de 450 miljard die Europa jaarlijks verbruikt.

De winst van liberalisering zijn we al lang kwijt?

Van Isterdael: De 70 miljard die we uitgespaard hadden op onze gasfactuur is helemaal weg. Om eindverbruikers te beschermen tegen de explosie van de gas- en elektriciteitsprijzen gaven overheden in Europa sinds september vorig jaar al 280 miljard euro uit, zo becijferde de denktank Bruegel. We zijn dus alleen al op die manier in zes maanden vier keer de winst kwijt die we in tien jaar bijeen hadden geharkt.

Wie verdient er nu veel geld aan de gascrisis?

Van Isterdael: Gazprom heeft net recordcijfers bekendgemaakt: 41,6 miljard euro winst over de eerste zes maanden van dit jaar. Maar ook het Noorse staatsbedrijf Equinor, het staatsbedrijf Qatargas, de Amerikaanse gas- en oliegiganten genre ExxonMobil, het Britse Shell, het Franse Total, het Italiaanse Eni enzovoort verdienen vandaag massa’s geld. Die energiemastodonten zijn verticaal geïntegreerd – ze doen dus alles, van het oppompen tot het leveren van gas – en scheppen nu geld. Dat zijn de haaien.

Ik wens Ursula von der Leyen veel succes met haar nieuwe marktsysteem. Maar het zal jaren kosten en tegen dan zijn we economisch dood.

Dan heb je ook nog de grondstoffenmoguls als Trafigura, Vitol en Gunvor.

Van Isterdael: Inderdaad, zij kopen en verkopen allerlei grondstoffen waaronder gas, zoals iemand anders schoenen koopt en verkoopt. Ze hebben geen scrupules, dat is een keiharde internationale business met als enige doel: zo veel mogelijk winst behalen. Dat geldt ook voor de hefboomfondsen en financiële spelers, zoals een Goldman Sachs. Gas interesseert hen geen fluit, ze kopen termijncontracten en hopen dat de prijs stijgt zodat ze die contracten tegen een hogere prijs kunnen verkopen. Die financiële grote jongens handelen ook zonder gewetensbezwaren, dat zijn de gieren. Maar ze hebben ook een functie: als ik ze zie cirkelen boven een markt, dan weet ik dat er een lijk ligt, dat er iets mis loopt.

Dus niet alleen Rusland verdient grof geld aan de oorlog?

Van Isterdael: In de eerste plaats heb je de VS en Qatar. Zij maken grote winsten met elke lng-tanker die ze nu richting Europa sturen. Bovendien zijn ze erg flexibel en kunnen ze die tanker een andere koers doen varen als iemand anders, bijvoorbeeld in Azië, meer biedt voor de gaslading. Eén lng- tanker heeft om en bij de 200.000 m3 vloeibaar gas aan boord, wat overeenkomt met 1,2 miljoen megawattuur. Dat geeft per tanker een mogelijke overwinst van ruim 200 miljoen euro. Per tanker.

En naast de VS en Qatar?

Van Isterdael: Noorwegen doet vandaag ook gouden zaken, maar is minder flexibel omdat het gas levert via pijpleidingen. Een vlugge rekensom: ze leveren dagelijks om en bij de 300 m3 gas aan Europa waarvan 15 procent bij ons in Zeebrugge aan land komt. Dat is goed voor 3 miljoen megawattuur, dus boeken ze in Europa met de huidige gasprijzen tot 700 miljoen winst per dag, of 5 miljard euro per week.

Dankzij de oorlog in Oekraïne.

Van Isterdael: Die gigantische oorlogswinsten stuiten tegen de borst. Als we in oorlog zijn, dan zouden onze drie vrienden – de VS, Qatar en Noorwegen – moeten zeggen: wij leveren u gas tegen 50 euro per megawattuur. De marktprijs zou onmiddellijk in elkaar stuiken, je kunt Poetin op die manier economisch afmaken.

Maar dat gebeurt niet en ondertussen zijn er ook grote verliezers.

Van Isterdael: Het feestje wordt betaald door de gezinnen, consumenten, bedrijven, scholen, ziekenhuizen, zelfstandigen enzovoort. In heel Europa ontvangen zij de hoge gasfacturen. Ook de overheden, die grote budgetten uittrekken om de stijgende energieprijzen op te vangen, zijn bij de verliezers. Onze overheid heeft daar al 4 miljard aan gespendeerd.

In de energiesector zien ook de energieleveranciers die niet verticaal geïntegreerd zijn zwaar af. Energieleveranciers als Mega, Octa+, Luminus, enzovoort komen tussen hamer en aambeeld terecht, met aan de ene kant de hoge gas- en elektriciteitsprijs en aan de andere klanten die hun facturen niet meer kunnen betalen.

Hoeveel kost het eigenlijk om gas te produceren en naar Europa te brengen?

Van Isterdael: De productiekosten worden geschat op 7 tot 10 euro per megawattuur en de transportkosten op 3 tot 5 euro, al naargelang van de manier waarop het gas binnenkomt, via pijpleidingen uit Noorwegen of met lng-schepen uit de VS en Qatar. Dus is de kostprijs geleverd aan de Europese grenzen is opgeteld zo’n 15 euro. Voor niks gaat de zon op, dus met een ruime marge is 30 euro per megawattuur een mooie prijs.

Vandaag ligt die prijs acht, negen, tien keer zo hoog. Daarmee wordt Europa economisch gewurgd. Bedrijven die veel energie verbruiken kunnen hun productie misschien even stopzetten, maar lang kan dat ook niet duren. In de VS ligt de gasprijs negen tot tien keer lager dan in Europa. Als dat prijsverschil blijft bestaan, zullen de grote chemische bedrijven in de VS investeren of daar hun nieuwe bedrijf opzetten. Of in Bahrein. Maar niet in Antwerpen. Als we dit niet snel keren, kunnen we het vergeten. De impact op onze economie en samenleving zal desastreus zijn.

Daarom was er vorige week een overlegcomité tussen de nationale en regionale regeringen. Maar kunnen zij veel doen?

Van Isterdael: Ook een uitslaande bosbrand die je niet onder controle krijgt, moet je toch blijven blussen. Dat doet onze overheid op dit moment en dat moet ze blijven doen. Ik hoor en lees ook wel de kritiek, maar je moet tijdens een bosbrand niet schieten op de brandweer. Je kunt wel zeggen dat onze regeringen de voorbije jaren geen werk gemaakt hebben van een energiebeleid. We hebben bijvoorbeeld in 2003 beslist dat we tegen 2025 uit kernenergie stappen, maar nooit is duidelijk geworden hoe we dat zouden opvangen. En nu is het nog altijd niet duidelijk. Dat kan je hen wél verwijten.

En Europa?

Van Isterdael: Europa zou blusvliegtuigen moeten inzetten voor de bosbrand, de forcing voeren. Premier Alexander De Croo (Open VLD) is in Noorwegen beleefd gaan vragen of ze goedkoper gas willen leveren. De Duitse kanselier Olaf Scholz is naar Qatar getrokken met een soortgelijke vraag. En met wat komen ze in het beste geval terug? Met een memorandum of understanding. Een schaamlapje, want het wil gewoon zeggen dat er verder zal worden gepraat. Van je vrienden mag je toch wat meer verwachten. Dat zij niet spontaan hun gasprijs voor Europa verlagen toont aan dat geld en snelle winst ook bij hen boven ethische waarden en gezonde principes gaan.

Europa moet zich eensgezind harder opstellen?

Van Isterdael: Europa is een markt van 500 miljoen inwoners en we gedragen ons als op het strand verloren gelopen kleuters. Het is de hoogste tijd dat Europa met één stem spreekt en tegen de VS, Qatar en Noorwegen zegt dat het zo niet voort kan. We moeten vriendelijk maar kordaat onderhandelen en tot prijsafspraken en contracten op langere termijn komen die ook in hun voordeel zijn. Niet alleen om Europa te redden, maar ook om Poetin te treffen in zijn portemonnee. En het is oorlog, dus we moeten niet bang zijn om te dreigen met stevige invoerheffingen op Amerikaanse producten. Of met een herziening van de voorwaarden voor Noorwegen tot de toetreding tot de Europese Economische Ruimte. En als Qatar de gasprijs niet verlaagt, moeten we een Europese boycot van de wereldbeker voetbal overwegen.

Ondertussen stijgen ook de elektriciteitsfacturen, omdat de elektriciteitsprijs gekoppeld is aan de gasprijs, al zorgen de gascentrales in ons land maar voor 20 procent van de elektriciteitsproductie. Hoe valt dat uit te leggen?

Van Isterdael: De vorming van onze elektriciteitsprijs gebeurt via ‘marginale prijsvorming’. Je koopt eerst je elektriciteit bij de goedkoopste leverancier, dat zijn de producenten van zon- en windenergie. Maar daarmee kom je niet aan voldoende elektriciteit en dus koop je aan bij andere producenten. Om aan het laatste deeltje te komen van de elektriciteit die je nodig hebt, klop je aan bij de duurste producent. Dat zijn vandaag de gascentrales omdat de gasprijs zo hoog staat. En zij bepalen de uiteindelijke elektriciteitsprijs, want alle andere goedkopere elektriciteitsproducenten krijgen die hogere prijs.

De Duitsers hebben de grote fout gemaakt na de kernramp van Fukushima in een kramp te schieten, kernenergie vaarwel te zeggen en alles in te zetten op gas- en windenergie.

De vuistregel luidt dat de elektriciteitsprijs gelijk is aan twee keer de gasprijs plus de helft van de CO2-prijs. Concreet: als de gasprijs 300 euro bedraagt, dan is de elektriciteitsprijs 600 euro plus de helft van de kostprijs van de CO2, dat is pakweg 50 euro vandaag, dus 650 euro. Met andere woorden, als de gasprijs stijgt, stijgt de elektriciteitsprijs dubbel zo hard.

Als ik dus een elektriciteitscontract afsluit voor 100 procent groene elektriciteit, dan is het toch de gasprijs die mijn elektriciteitsprijs bepaalt?

Van Isterdael: Dat is de consequentie van het systeem. En dan mogen we niet vergeten dat zon- en windenergie al jarenlang zwaar worden gesubsidieerd door de overheid, dus door ons allemaal. En die bedrijven maken nu mogelijk ook nog eens veel extra winst, dankzij de hoge elektriciteitsfacturen. De consument betaalt hen dus twee keer voor groene energie.

Naast de producenten van zon- en windenergie maakt ook Engie met zijn kerncentrales extra veel winst dankzij die hoge gasprijs. De overheid kijkt hoe ze die overwinsten kan afromen.

Van Isterdael: Dat blijkt niet eenvoudig. Om niet te verzanden in juridische procedures zou je die bedrijven beter verplichten om hun extra hoge winsten te investeren in projecten van energietransitie en minder CO2-uitstoot.

Dan blijven de energiefacturen voor de consumenten even hoog.

Van Isterdael: En dat is onhoudbaar, ik weet het, er moet dringend iets gebeuren. De oorzaak van de hoge elektriciteitsprijs is het dure gas, maar je krijgt de gascentrales niet uit de mix, zeker niet als we de kerncentrales sluiten en ze vervangen door gascentrales. Want je mag de realiteit niet uit het oog verliezen: de energiebehoefte in ons land bedraagt 400 terawattuur, waarvan 80 terawattuur aan elektriciteit. Na 15 jaar zware subsidies heeft België op jaarbasis 20 terawattuur elektriciteitsproductie dankzij zon en wind. Dat enorme gat van 380 terawattuur moeten we invullen en dat zal nooit lukken met zon en wind. Zelfs als we de kerncentrales openhouden, kunnen we niet zonder gas, dus moet je die gasprijs naar beneden krijgen.

Hoe? Door een prijsplafond, zoals minister van Energie Tinne Van der Straeten (Groen) ooit voorstelde?

Van Isterdael: Zoals gezegd moet Europa serieus onderhandelen met de VS, Qatar en Noorwegen om de gasprijs naar beneden te krijgen. Los daarvan is een prijsplafond niet de beste oplossing, want de gasmarkt is een wereldmarkt en als je een prijsplafond instelt, zal iemand het verschil tussen de marktprijs en die plafondprijs moeten betalen. Dat kan de Europese Centrale Bank zijn, maar uiteindelijk komt de rekening dan toch ook bij de consument terecht.

Kunnen we met een nieuw marktsysteem komen dat de marginale prijsvorming vervangt, zoals Commissievoorzitter Ursula von der Leyen voorstelt?

Van Isterdael: Ik wens Von der Leyen veel succes, maar op basis van mijn ervaring met het veranderen van regels in Europa kan ik zeggen dat zoiets jaren duurt. Tegen dan zijn we economisch dood.

Wat stelt u dan voor?

Van Isterdael: Ik zou het systeem van de marginale prijszetting behouden, maar aan de gascentrales zeggen dat ze voor hun gas bijvoorbeeld maar 100 euro mogen aanrekenen. Wat wordt dan de elektriciteitsprijs? Twee keer 100 euro, plus 50 euro CO2-heffing, samen 250 euro. Een groot verschil met de 650 euro die we zonet hebben berekend. En misschien kun je de CO2-rechten tijdelijk afschaffen omdat we in oorlog zijn, dan kom je uit op 200 euro. Het gevolg? Er zal dan in totaal in België 450 miljoen euro minder aan elektriciteit worden uitgegeven per terawattuur. We verbruiken 80 terawattuur op jaarbasis, dus maal 80 en je hebt je besparing op één jaar. Natuurlijk moet de overheid de gascentrales tegemoetkomen, zolang die gas tegen 300 euro moeten aankopen en slechts 100 euro mogen doorrekenen aan de consument. Die 200 euro verschil kost de overheid 80 miljoen per terawattuur.

En waar moet ze dat geld halen?

Van Isterdael: Uit de overwinsten en/of bij alle consumenten. Als die hun elektriciteitsrekeningen in totaal met 450 miljoen euro per terawattuur zien dalen, zullen ze wel bereid zijn om 80 miljoen aan taksen te betalen. De winst voor de consumenten is dan nog altijd 370 miljoen, maal 80 op jaarbasis, toch een heel mooi bedrag. Dat alles kun je bovendien vlug realiseren, nog een voordeel. Zo’n regeling bestaat trouwens al in Spanje, we moeten die uitbreiden op Europees niveau.

Ziet u het allemaal nog goed komen?

Van Isterdael: Veel beleidsmensen in Europa denken nog altijd dat we het zo zullen redden, maar vergeet dat. Hopelijk kan de toenemende druk van de consument Europa aanzetten tot handelen. Want als er niets gebeurt, dreigen niet alleen economisch grote gevolgen, maar ook een politieke crisis in Europa. Dan is de kans reëel dat het al wankele geloof in de instellingen helemaal verdampt en de polarisatie in onze samenleving nog meer toeneemt. Dat moet we tot elke prijs voorkomen.