Is de Europese Unie bestand tegen de opmars van extreemrechts?

Met behulp van de centrumpartijen zet uiterst rechts zijn opmars in Europa in ijltempo voort. Is de Europese Unie daar wel tegen bestand?

2024 was hét jaar waarin uiterst rechts in Europa zijn doorbraken consolideerde en zelfs flink verstevigde. Dat is niet onverwacht, zegt Laurenz Günther, onderzoeker aan de Universiteit van Bonn. Meer nog, als het alleen over culturele zaken gaat, zou zelfs de helft van de Europeanen op extreemrechts stemmen.

Traditionele partijen hebben vijftien jaar geleden die cultureel-identitaire trein gemist, zo besloot hij in zijn doctoraat. 

‘Al in 2009 was het duidelijk dat nationalistisch-conservatieve partijen een groot potentieel hadden. De economische voorkeuren van de gemiddelde kiezer en die van het gemiddelde parlementslid lagen toen nog relatief dicht bij elkaar. Maar op cultureel vlak, als we het hebben over gender, migratie of strengere gevangenisstraffen, was de gemiddelde kiezer veel conservatiever dan het gemiddelde parlementslid, op nationaal en op Europees niveau’, legt Günther uit.

‘Zonder uiterst rechts in het parlement zou dat verschil nog groter zijn geweest. Vandaag is die kloof niet kleiner dan vijftien jaar geleden, zo blijkt uit onderzoek. In veel landen zou de helft van de kiezers op nationalisten kunnen stemmen op basis van hun culturele overlap met partijstandpunten.’

Partnerruil met extreemrechts zet Europees Parlement op stelten

Bundeszwang

Te voorspellen of niet, de extreemrechtse partijen boekten het voorbije jaar in heel Europa verkiezingsoverwinningen. In Duitsland was de populariteit van het extreemrechtse Alternative für Deutschland voer voor Duitse grondwetspecialisten. Want wat zou er na de deelstaatverkiezingen in Thüringen en Saksen van september gebeuren als het AfD de macht zou grijpen? In beide deelstaten staat de partij onder toezicht van de Duitse staatsveiligheid. Ze had in haar campagne beloofd dat als ze regionaal aan de macht zou komen, ze federale wetgeving zonder verpinken naast zich neer zou leggen – denk aan de spreiding van asielzoekers over de deelstaten. Dat kon Berlijn niet zomaar aanvaarden.

Een van de oplossingen, aldus de grondwetspecialisten, is de Bundeszwang. Het is een grondwettelijk middel, niet gebruikt sinds 1945, waarmee de federale overheid een deelstaat in de pas kan laten lopen. Maar zou Berlijn werkelijk een regionaal parlement overnemen of zelfs een politiemacht sturen om extreemrechts te beteugelen en de Duitse natie samen te houden?

Dat onze oosterburen nadenken over zo’n scenario, zegt veel over hun  angst voor extreemrechts. Ze denken natuurlijk meteen aan 1932. Toen liet Paul von Hindenburg, president van de Weimarrepubliek, zich door rijkskanselier Franz von Papen overtuigen om de macht van de sociaal­democratische deelstaatregering in Pruisen over te nemen – Bundeszwang heette toen nog Reichsexekution. Die maatregel pakte niet bepaald goed uit. Het Weimar-regime verzwakte zodanig dat NSDAP-leider Adolf Hitler een jaar later de macht volledig naar zich toe kon trekken.

De doorbraak

Zijn de jaren 30 in Duitsland terug? Niet noodzakelijk. Natuurlijk, extreemrechts is in Thüringen voor de eerste keer sinds 1945 de grootste geworden en greep in Saksen maar net naast de verkiezingsoverwinning. Maar de andere Duitse partijen willen onder geen beding met de AfD samenwerken. Dat laatste is elders in Europa wel even anders. In 6 van de 27 Europese lidstaten zitten uiterst rechtse partijen aan de knoppen: Nederland, Kroatië, Italië, Hongarije, Slowakije en Finland. De Zweedse regering bestaat dankzij gedoogsteun van de uiterst rechtse Zweden Democraten. In Oostenrijk – waar een kleine 40 procent van de bevolking aangeeft geen moslims, Roma of Sinti als buren te willen – werd de extreemrechtse FPÖ met stip de grootste.

De Franse president Emmanuel Macron had hulp nodig van uiterst links om een radicaal-rechtse overwinning te voorkomen, en bij de Europese verkiezingen werd het Rassemblement National (RN) wél de grootste. In Portugal verviervoudigde het uiterst rechtse Chega zijn zetelaantal. In België werd het Vlaams Belang net niet de grootste partij, maar het cordon sanitaire brak wel op lokaal niveau. Enzovoort.

50 tinten grijs

Extreemrechtse partijen zijn niet meer weg te denken van het politieke toneel. Sterker nog: in veel gevallen zetten ze de toon en schuiven centrumpartijen steeds meer in hun richting op. Denk aan premier Alexander De Croo (Open VLD), die met de verkiezingen en de opmars van uiterst rechts in het achterhoofd, een omstreden migratieakkoord sloot met de Egyptische dictator al-Sisi. Of neem Macron, die ondanks een linkse overwinning een rechtse kandidaat-­premier voordroeg om zijn economische erfenis veilig te stellen én RN-topvrouw Marine Le Pen te stoppen in de aanloop naar de presidentsverkiezingen. Of wat te denken van de Duitse bonds­kanselier Olaf Scholz, die na uiterst rechtse winst bij de deelstaatverkiezingen betekenisloze grenscontroles invoerde?

‘Uiterst rechts bestaat uit vijftig tinten grijs, maar vrijwel allemaal zijn het nationalistische, eurosceptische en migratie­kritische partijen met sterke leiders’, zegt politologe Catherine De Vries, die aan de Italiaanse Bocconi Universiteit onderzoek doet naar uiterst rechts in Europa. ‘Al vertonen ze niet per se al die kenmerken tegelijkertijd. Sommige partijen proberen hun radicale doelen te bereiken binnen de krijtlijnen van de democratische rechtsstaat, andere willen de grondwet liever op de schop.’

Cordon sanitaire

Beweegt de bemanning naar rechts, dan kantelt ook het schip die richting uit. In het Europese halfrond vertegenwoordigt uiterst rechts vandaag een vijfde van de zetels en levert het met de Patriotten voor Europa de derde grootste fractie. In dat halfrond geldt al jarenlang een cordon sanitaire tegen uiterst rechts, maar het vertoont steeds meer barsten. In september haalde een voorstel over Venezuela van de centrumrechtse Europese Volkspartij (EVP) het dankzij uiterst rechts. Even later keurde diezelfde EVP een resolutie goed van het Europa van Soevereine Naties, dat is een fractie met partijen die bij het Vlaams ­Belang en co. niet welkom zijn wegens te extreem.

De sociaaldemocraten (S&D) en liberalen (Renew) waren daar erg misnoegd over, maar namen vrede met de garantie­loze belofte dat de EVP zulke fratsen niet zou herhalen. Dat lijkt naïef: als het gaat over migratie, deregulering, klimaat of biodiversiteit zal de EVP een meerderheid over rechts minstens als pressiemiddel gebruiken om van de sociaaldemocraten en liberalen toegevingen af te dwingen.

Van Hongarije via Vlaanderen tot Finland: populistisch rechts rukt op in Europa

Twee Meloni’s

Het gros van de S&D en Renew was ook ontevreden dat Ursula von der Leyen de Italiaan Raffaele Fitto vicevoorzitter maakte van haar Europese Commissie. Fitto behoort tot de postfascistische Fratelli d’Italia van premier Giorgia Meloni. ‘Er zijn twee Meloni’s: één in Rome en één in Brussel’, klinkt het soms in de Italiaanse pers. Want, in tegenstelling tot de opportunistische confrontatiepolitiek van de Hongaarse premier Viktor Orbán  provoceert Meloni niet in Brussel. In eigen land daarentegen trapt ze niet op de rem. Ze verbood holebi­koppels om nieuwgeborenen te registreren, gaf antiabortusactivisten toegang tot abortus­centra, trachtte haar macht als premier te vergroten ten koste van die van het parlement, en verving het bestuur van de overheidstelevisie door jaknikkers – dat laatste leverde haar de bijnaam ‘TeleMeloni’ én kritiek van de Europese Commissie op. Maar dat alles is voor centrumrechts geen bezwaar om Meloni de hand te reiken. Ook de Britse linkse premier en Labourleider Keir Starmer wierp Meloni recent bloemetjes toe in Rome.

Twee sporen

Strooit de opkomst van uiterst rechts zand in de Europese machine? Een Europese diplomaat: ‘Binnenskamers wijzen politici steeds vaker naar de extreemrechtse druk in eigen land om een Europese beslissing af te zwakken of tegen te houden. En waar uiterst rechts mee aan de macht is, veranderen de argumenten: vroeger was de Finse weerstand tegen Europese financiële solidariteit vooral ingegeven door protestante begrotingsorthodoxie. Sinds de uiterst rechtse Finnenpartij daar mee aan de macht is, is het verzet ook tegen de Unie zelf gericht.’

Maar dat betekent niet dat de Europese motor stilvalt. Want de Finnenpartij, die bij de Europese parlementsverkiezingen overigens aanzienlijke klappen kreeg, is wél voor meer Europese bevoegdheden rond defensie en crisismanagement. Dat zijn domeinen waar Finland, buurland van Rusland, een sterke traditie in heeft – niet toevallig gaf Von der Leyen de voormalige Finse president Sauli Niinistö recent de opdracht om een rapport over de Europese weerbaarheid te maken.

Donald Trump

Uiterst rechts wil zich duidelijk assertiever opstellen in Brussel, aldus De Vries. ‘Extreemrechtse partijen geloven niet noodzakelijk in een Europese lotsverbondenheid of in het idee dat Europa meer is dan de optelsom van zijn eenheden. Eén Orbán kan de Europese Unie nog net verdragen, maar als steeds meer lidstaten alleen maar willen meedoen uit opportunisme, dan krijgt de Europese samenwerking het moeilijk, en dat net op een moment van geopolitieke competitie.’

De Vries kijkt ook met aandacht naar de tweede presidentstermijn van Donald Trump. ‘Door de chaos van de brexit had de kiezer geen boodschap meer aan euro­sceptische pleidooien om de EU te verlaten. En dus pasten de meeste uiterst rechtse partijen hun strategie aan en beloofden ze de Unie van binnenuit te hervormen. Trumps terugkeer zal diezelfde partijen misschien stimuleren om opnieuw extremere eurosceptische standpunten in te nemen. Het is niet uitgesloten dat ze er opnieuw voor zullen pleiten om uit de Europese Unie te stappen.’

Hoe stop je extreemrechts in Europa? ‘Praat vooral niet over de verwezenlijkingen van de EU!’

Verdeeld

Uiterst rechts in Europa is geen hecht blok, niet alle extreemrechtse partijen komen uitstekend met elkaar overeen. Op conferenties, zoals recent nog in Brussel, staan partijleiders breed lachend naast elkaar, maar inhoudelijk zijn de verschillen vaak groot. Vlaams Belang-voorzitter Tom Van Grieken wil minder migranten in België, maar de Italiaanse minister en Lega-voorzitter Matteo Salvini vraagt Europese solidariteit voor de asielcrisis in zijn land. Orbán en Meloni willen sommige westelijke Balkanlanden bij de Unie, Le Pen en Geert Wilders, voorzitter van de Nederlandse extreem­rechtse PVV, zijn resoluut tegen. Orbán flirt openlijk met Moskou, maar de Zweden, Finnen en Polen zijn allesbehalve vrienden van Vladimir Poetin.

Maar van die verdeeldheid lijken Berlijn en Parijs niet te profiteren. Politiek bieden Frankrijk en Duitsland nauwelijks tegenwicht. Macrons parlementsleden dagen zo weinig op in het Franse parlement dat het RN onlangs een voorstel goedgekeurd kreeg om de Franse bijdrage aan de EU te verminderen – uiteindelijk haalde het voorstel de eindstreep van de begroting niet.

Wat zet Brussel daartegenover? De Unie kent geen vorm van Bundeszwang waarmee ze een nationaal parlement kan overnemen. Kan ze dan niets doen? Toch wel. Een lidstaat die de Europese waarden schendt, kan zijn stemrecht verliezen. Het Europees Hof kan boetes uitschrijven als een lidstaat het Europees recht met voeten treedt. En Brussel kan fondsen inhouden als de rechtsstaat zo wordt ontmanteld dat misbruik van die middelen niet meer uit te sluiten valt.

En de Unie wil niet met zich laten sollen. Het Europees Hof legde Hongarije recent een boete van 200 miljoen euro op en een dwangsom van 1 miljoen euro per dag, wegens de schending van de Europese asielafspraken. Normaal gesproken zijn de boetes van het Hof lager dan wat de Commissie vraagt, deze keer was de boete van het Hof liefst 30 keer en de dwangsom zelfs 61 keer hoger dan het voorstel van de Commissie. Nooit toonde het Hof zich zo ontstemd over de bedreiging van kernwaarden van de rechtsorde door de EU-lidstaten: ‘Stelselmatig, systematisch, en opzettelijk.’