In Polen verkruimelt de rechtsstaat: ‘Eerst gaat justitie eraan, dan de media’

Zondag trekken de Polen naar de stembus. De rechtsnationalistische regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid gaat resoluut voor een derde ambtstermijn op rij. En een verdere onttakeling van de rechtsstaat.

Recht en Rechtvaardigheid gedijt goed bij een extreme polarisering van de politiek, zoals we die nu in Polen zien. De regeringspartij beschouwt de anderen niet als politieke rivalen, maar als regelrechte vijanden en verraders van de Poolse natie en waarden’, zegt politiek journalist en analist Lukasz Lipinski. Als hoofdredacteur van de website van het weekblad Polityka is hij een van de leidende pennen in de Poolse politieke journalistiek. En de man is ongerust: ‘Recht en Rechtvaardigheid wijst elk beschaafd debat van de hand. Zo ben je gedoemd tot een politieke oorlog, en dat is natuurlijk funest voor de democratie.’

Die democratie staat volgens Lipinski wel degelijk onder druk. ‘Een van de grootste verwezenlijkingen van Polen is dat het land in dertig jaar tijd, sinds de val van het communisme, een uitgekiend netwerk van onafhankelijke instellingen en diensten heeft uitgebouwd. Maar Recht en Rechtvaardigheid is de ene na de andere overheidsdienst aan het ontmantelen of plaatst er eigen pionnen. In Polen kun je niet meer spreken van een volledige liberale democratie.’

Ook politoloog Jacek Wasilewski van de Universiteit Warschau heeft grote bedenkingen bij de manier waarop de regeringspartij politiek bedrijft. ‘Ze omschrijft democratie als “regeren door het volk”. Wanneer een meerderheid van dat volk een maatregel wenst, dan heb je een democratische beslissing. Dat is een heel andere benadering dan die van pakweg een Montesquieu, die de democratie zag als een subtiel samenspel tussen verschillende machten – juridisch, wetgevend, uitvoerend – die elkaar in balans houden. Die klassieke benadering van democratie is in Polen vandaag ver te zoeken.’

Recht en Rechtvaardigheid wil het hele systeem op de schop nemen.

Adam Bodnar, ex-ombudsman

‘Goede verandering’

In plaats van die klassieke benadering van democratie laat Recht en Rechtvaardigheid met partijleider Jaroslaw Kaczynski zich leiden door het ideologische principe van de ‘dobra zmiana’, de ‘goede verandering’. Jaroslaw deelde die visie met zijn tweelingbroer Lech Kaczynski. Die kwam in 2010 samen met 95 andere functionarissen om bij de crash van een Pools regeringsvliegtuig nabij Smolensk. De Polen waren op weg naar de herdenking van de door Russen gepleegde massamoord op 22.000 Polen nabij Katyn tijdens de Tweede Wereldoorlog. Voor veel aanhangers van Recht en Rechtvaardigheid was de crash geen tragisch ongeval maar een moord op last van Vladimir Poetin.

Jaroslaw Kaczynski is dus niet zomaar een politicus, hij is een man met een missie. En die missie is de ‘goede verandering’ met een sociaal maar cultureel en ethisch conservatief beleid, waarbij het Poolse eigenbelang vooropstaat. Voormalig nationaal ombudsman Adam Bodnar heeft geen hoge pet op van het project. ‘Heel die “goede verandering” is niet meer dan een slogan waarachter een transformatie van de regerende elites in Polen plaatsgrijpt. Je ziet de opkomst van een groep mensen die dicht bij elkaar staan, en die samen de controle over het land en zijn instellingen uitoefenen. Ze vinden elkaar in de ministeries, het parlement, de juridische macht, ze hebben toegang tot staatsfondsen – ja, voor hén is het een goede verandering. Want vergis je niet: Recht en Rechtvaardigheid wil het hele systeem op de schop nemen en het fundamenteel, van binnenuit veranderen.’

Als ombudsman zat Bodnar op de eerste rij bij de start van de ‘goede verandering’ van Recht en Rechtvaardigheid. ‘De rechtse regering en ik begonnen ongeveer gelijktijdig in het najaar van 2015. En ik ben ontslagen in het voorjaar van 2021. ’ Bodnar en zijn medewerkers moesten erop toezien dat nieuwe wetgeving niet ingaat tegen de rechtsstaat, tegen de rechten van minderheden zoals lgbtq, tegen de vrije meningsuiting en dito pers. Als hij een mogelijke inbreuk bespeurde, dan kon Bodnar het kwestieuze beleid aanvechten voor de rechtbank. In die zes jaar op de barricades van de rechtsstaat heeft hij geprobeerd om de democratie te verdedigen. Maar het is met enige bitterheid dat hij terugblikt. ‘Ik kan je een lijst geven van acties die ik ondernam om de vrije media of de rechten van lgbtq-mensen te beschermen. Maar het is geen succesverhaal: cruciaal was de vrijwaring van de rechtsstaat, en daar heb ik gefaald. Wij hebben collectief gefaald.’

Adieu rechtsstaat

In zijn zes jaar als ombudsman heeft Bodnar de Poolse democratie steeds meer zien verkruimelen: ‘Dit is een dramatische periode in de Poolse geschiedenis. De regeringspartij rekt haar macht op veel domeinen stelselmatig op. Ik heb het over de benoeming van nieuwe, bevriende rechters, onder meer in het Grondwettelijk Hof, en de onderwerping van openbare aanklagers aan het rechtstreekse gezag van minister van Justitie Zbigniew Ziobro.’

In de afbouw van de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht toonde Recht en Rechtvaardigheid zich tot nu toe het actiefst. En het werk is nog niet af, waarschuwt journalist Lipinski. ‘Kaczynski zegt het openlijk: de hervorming van het Poolse gerecht is een work in progress dat na de verkiezingen zal worden voortgezet. Hoe precies, dat weten we niet. Je kunt rechters met pensioen sturen, of ze verbannen naar een andere werkplek. Want ook dat is het beleid van Recht en Rechtvaardigheid: chaos creëren, maatregelen half weer intrekken zodat er angst heerst. Angst is goed voor de machthebbers.’

Het tv-journaal lijkt wel Noord-Koreaanse propaganda.

Ook politoloog Wasilewski ziet het zwart in: ‘Het Poolse gerecht is steeds meer gepolitiseerd en valt steeds meer onder de controle van minister Ziobro. Hij bepaalt welke zaken naar welke rechters gaan, hij benoemt nieuwe rechters die hem hondstrouw zijn, hij pest rechters die kritisch zijn – zoals Igor Tuleya, die als straf geen zaken meer toegewezen krijgt.’

Media in het vizier

De vraag is welke instelling het volgende slachtoffer wordt van de eigengereide hervormingsdrang van de regeringspartij. De drie gesprekspartners zijn het roerend eens: de onafhankelijke, regeringskritische media.

Lipinski: ‘De regering versmacht de vrije media door een mengeling van economische, juridische en politieke druk. Zo krijgen kritische media – en dat geldt ook voor mijn medium, Polityka – geen advertenties meer van staatsbedrijven. Dat is een aanslag op onze reclame-inkomsten, want staatsbedrijven zoals het brandstofbedrijf ORLEN of de bank PKO trekken zich terug als adverteerder.’ Maar de regering gaat ook rechtstreeks de strijd aan met de media. ‘Als journalist riskeer je een proces voor laster en eerroof wanneer je kritisch bent. En op persconferenties weigeren regeringsleden vragen van deze of gene journalist te beantwoorden want “die is geen journalist maar een activist van de oppositie”’, zeggen ze dan. (lacht)

Het rijke staatsbedrijf ORLEN heeft eerder dit jaar een omvangrijk pakket lokale media gekocht. Miljoenen Polen zijn voor hun informatiegaring afhankelijk van zulke regeringsgezinde media. Ook buitenlandse media komen in het vizier. Zo probeerde de overheid tot twee keer toe om de kritische, deels Amerikaanse nieuwszender TVN24 te sluiten.

Bij de openbare omroep TVP is de omslag gemaakt: het televisiejournaal van de ooit onafhankelijk zender lijkt wel Noord-Koreaanse propaganda met alomtegenwoordige regeringsleden en een afwezige oppositie. ‘De evolutie bij TVP is ongelooflijk’, zegt politoloog Wasilewski. ‘Volgens de wet moet de openbare omroep alle groepen binnen de samenleving tonen en alle meningen een forum geven. Tien jaar geleden voerden we vanuit de universiteit onderzoek uit naar TVP. Bleek dat die voorwaarden behoorlijk goed werden ingevuld. Het nieuws hanteerde ethische standaarden, de verscheidenheid van meningen was in balans. Vandaag weet je niet wat je ziet als je naar het journaal kijkt. Mocht het niet zo schrijnend zijn, het zou grappig zijn.’

(Lees verder onder de preview)

Slaafse pionnen

Journalist Lukasz Lipinski geeft nog een stuitend voorbeeld: ‘De regering heeft geprobeerd om de grootste twee internetportalen, ONET en Wirtualna Polska, over te nemen. Toen die het aanbod weigerden, eiste de regeringspartij dat ze een adjunct-hoofdredacteur in dienst zouden nemen die door de overheid zou worden aangesteld. Te belachelijk om los te lopen, maar dit is precies wat Recht en Rechtvaardigheid wil: slaafse media.’

De dagelijkse propagandashow in het TVP-journaal heeft volgens voormalig ombudsman Adam Bodnar een kwalijk effect op de verkiezingen. ‘Regelrechte fraude zullen we niet zien. Maar kun je die stembusgang nog vrij en eerlijk noemen als je bevolking weken, maanden, jaren voor de verkiezingen elke dag zo’n pot propaganda moet slikken?’

Taak voor Tusk

Stel dat de oppositie de verkiezingen zou winnen en Donald Tusk premier wordt (wat hij al was van 2007 tot 2014), dan krijgt de man meteen een to-dolijstje van politiek analist Lipinski: ‘Proberen om ruimte te creëren voor nieuwe onafhankelijke media en de staatsmedia depolitiseren. De inlichtingendiensten weer onafhankelijk maken, nu werken ze vaak in dienst van de regering en niet van het volk. De relaties met de Europese Unie herstellen. Het politieke discours laten afkoelen, zodat de samenleving minder gepolariseerd wordt. En natuurlijk: het herstel van de rechtsstaat.’ Maar kán Tusk de beschadigde democratie nog herstellen? ‘Daar heb ik geen antwoord op.’

Politoloog Jacek Wasilewski heeft wel een begin van een antwoord. ‘Ik heb met verschillende juristen gepraat’, zegt hij. ‘Telkens komt het idee van een reset naar boven om de hele overheid te herprogrammeren. Die reset moet ingaan bij de start van de nieuwe regering en mag niet langer dan een maand of drie, vier duren. Ik ben gecharmeerd door het idee, maar niemand weet op dit moment precies wat zo’n reset zou inhouden.’ (lacht)

Politiek analist Lukasz Lipinski ziet een ‘uitdaging die even zwaar zal zijn als de ombouw van het communistische Polen naar een democratie en een vrije markt. Maar in 1989 was er geen sterke oppositie tegen verandering. Integendeel, mensen wilden een nieuwe, goed werkende staat. Vandaag liggen de kaarten anders. Als Donald Tusk als nieuwe premier de staat overneemt en verandering in gang zet, zal hij onmiddellijk worden geconfronteerd met bikkelharde oppositie van Recht en Rechtvaardigheid, dat nog altijd een flink deel van het electoraat achter zich heeft. Polen staat voor woelige tijden, onafhankelijk van wie de verkiezingen wint.’

Adam Bodnar wil weer zijn handen vuil maken in de politiek.‘Ik ben kandidaat-senator voor het liberale KO (Burgercoalitie) in Warschau-centrum en bij de Poolse kiezers in het buitenland’, legt hij uit. ‘Als senator zal ik me verder verdiepen in het thema van de rechtsstaat. Maar als de verkiezingen leiden tot een nieuwe ambtstermijn voor Recht en Rechtvaardigheid zijn de inspanningen van al die jaren helemaal weg. Dan was al dat engagement zinloos.’