Hoge prijzen, koude huizen, gesloten fabrieken: maakt Poetin er een horrorwinter van?

Als Rusland straks stopt met gas naar Europa te sturen, dreigt een koude winter. Een dure winter wordt het sowieso. ‘Europa is deze crisis in geslaapwandeld.’

Volledig onafhankelijk zijn van fossiele brandstoffen uit Rusland tegen 2030, dat stelde de Europese Commissie in mei voor in haar ambitieuze REPowerEU-plan. Eigenlijk moest dat nog veel sneller gebeuren. Tegen het einde van dit jaar konden we misschien al wel twee derde van het gas dat we normaal van de Russen nodig hebben, vervangen door alternatieven. Die spectaculaire Energiewende moest duidelijk maken dat Europa als één blok achter Oekraïne stond: met het Russische regime wilden wij niets meer te maken hebben, of toch zo weinig mogelijk. De Russische president Vladimir Poetin had met de inval in februari laten zien dat zijn land een volstrekt onbetrouwbare handelspartner was.

Kunt u zich voorstellen dat wij lustig gas blijven stoken terwijl Duitse gezinnen in de kou zitten?’ Johan Albrecht, energie-econoom UGent

Ondertussen liggen de kaarten al enigszins anders. Oekraïne vecht nog altijd tegen een gruwelijke vijand, maar in grote delen van Europa zijn mensen vooral doodsbenauwd dat Rusland de gaskraan naar Europa zal dichtdraaien voordat wij triomfantelijk hebben kunnen uitroepen dat we geen Russisch gas meer nodig hebben. Want als gas een geopolitiek wapen is, zitten de Russen in een betere positie dan wij. Vooral de Duitsers hebben redenen om zich grote zorgen te maken. En dat geldt ook voor iedereen die bang is dat hij moet bijspringen als Duitsland echt in de problemen belandt.

Rusland leverde eerder deze zomer nog maar 40 procent van het gas dat vorige jaren naar Europa stroomde. En eigenlijk begon het al veel eerder met de kraan beetje bij beetje toe te draaien. ‘Vorig najaar verminderden de leveringen van Russisch gas al’, zegt Marten Ovaere, energie-econoom aan de UGent. ‘Dat was een van de belangrijkste redenen waarom de prijzen toen stegen. Het Russische staatsbedrijf Gazprom leverde nog maar net genoeg om aan zijn langetermijncontracten te voldoen, terwijl het vroeger meer op de markt bracht als dat nodig was. We dachten toen dat Rusland druk wilde zetten op de bouw van Nord Stream 2, een nieuwe gaspijplijn van Rusland naar Duitsland. Met de kennis van nu lijkt het alsof Rusland toen al in een oorlogslogica zat.’

Die nieuwe pijplijn, die Duitsland alleen maar afhankelijker zou maken van Russisch gas, was een bouwproject dat vanaf het begin op protest stuitte. Twee dagen voor Rusland Oekraïne binnenviel, besloot de Duitse bondskanselier Olaf Scholz dan ook om de afwerking ervan voor onafzienbare tijd stil te leggen. Sindsdien heeft Duitsland voldoende kopzorgen over Nord Stream 1, de pijplijn waar deze winter al dan niet voldoende gas zal doorstromen om Duitsland, de economische motor van Europa, te laten draaien. Er stroomt door die pijplijn al aanzienlijk minder gas dan normaal, en in juli zag het er zelfs naar uit dat Rusland de kraan helemaal dicht zou draaien. Een jaarlijks onderhoud en een halfbakken verhaal over de moeilijke vervanging van een turbine, deden veel experts denken dat Rusland de pijplijn niet zou heropstarten op 21 juli. Dat gebeurde uiteindelijk wel.

Zijn daarmee onze grootste zorgen van de baan? Wellicht niet. Ben McWilliams van het Bruegel-instituut, een Europese denktank in Brussel, denkt zelfs dat het omgekeerde waard is. ‘Europa is deze crisis in geslaapwandeld’, zegt hij. ‘We hadden lange tijd niet door wat er aan het gebeuren was. Als Rusland half juli de pijplijn had dichtgedraaid, waren alle politici in actie geschoten en hadden ze nog enkele maanden tijd om de winter voor te bereiden. Nu wacht Poetin misschien tot het najaar om de kraan pas echt dicht te draaien. Dan hebben we helemaal geen tijd meer om ons klaar te maken voor de winter.’

McWilliams schrijft al sinds het begin van de oorlog over de gevolgen voor onze energievoorziening, maar – zoals hij zelf tijdens het gesprek zegt – zijn gok is ook maar een gok. Het is moeilijk om voorspellingen te maken, en economische argumenten helpen eigenlijk niet. Het klopt dat Rusland het gas dat het niet aan ons verkoopt heel moeilijk aan derde partijen kan slijten zoals China of India. Daar ontbreekt de infrastructuur voor. Dat maakt het voor de Russen minder aantrekkelijk om de gasverkoop op te schorten. Olievaten krijgt het daarentegen veel makkelijker aan andere landen doorverkocht. En bovendien verdient Rusland veel en veel meer met olie dan met gas. Daardoor wordt gas weer wel aantrekkelijker om te gebruiken in een geopolitiek steekspel. Wij hebben dat gas meer nodig dan de Russen de roebels nodig hebben die we ervoor willen geven. We kunnen ons dus alleen maar op het allerergste scenario voorbereiden.

Goednieuwsshow

Maar het allerergste scenario, wat is dat precies? Dat hangt er wat vanaf. België is voor slechts 3 procent afhankelijk van Russisch gas. Voor Duitsland is dat meer dan 30 procent. Bovendien is België met een lng-terminal in de haven van Zeebrugge uitzonderlijk goed gesitueerd om het gas dat langs Russische zijde wegvalt snel te compenseren. Want leveringen van lng zijn, naast steenkool, wellicht het belangrijkste alternatief om tekorten op te vangen.

Wij zitten er deze winter dus misschien wel warmpjes bij. Hoeven we ons dan niet te veel aan te trekken van de aankomende energiecrisis? ‘Ik heb soms de indruk dat minister van Energie Tinne Van der Straeten (Groen) een goednieuwsshow verkoopt’, zegt Mathieu Blondeel, onderzoeker aan de universiteit van Warwick. ‘Het is onverantwoord om de situatie overdreven rooskleurig voor te stellen. Want zelfs het gas dat vandaag in de opslagruimte van Loenhout zit is natuurlijk niet echt van België. Dat is van bedrijven die handelen in een vrijgemaakte energiemarkt. Zo’n zelfvoldaanheid gaat in tegen de geest van Europese solidariteit, en dat is exact wat Poetin wil.’

McWilliams berekende eerder al met Bruegel dat België om zijn deel te doen in een breder, Europees verhaal zijn gasverbruik zo’n 15 procent zou moeten verlagen. Voor Duitsland zou dat nog altijd ongeveer het dubbele zijn. Wordt dit een echte Europese crisis of blijft het een Duits probleem – die vraag is nog niet beantwoord. In een coververhaal vergeleek The Economist de uitdaging onlangs met die twee andere grote crisissen in de Europese Unie van de laatste vijftien jaar: eerst de eurocrisis en vervolgens de vluchtelingencrisis, twee episodes waarin Duitsland trouwens telkens een beslissende rol speelde. ‘Kunt u zich voorstellen dat wij lustig gas blijven stoken terwijl Duitse gezinnen in de kou zitten?’ vraagt Johan Albrecht zich af. De energie-econoom aan de UGent denkt dat we dit probleem wel Europees móéten aanpakken. ‘Of gaan we de motor van de Europese economie echt stilleggen? Dan zijn de gevolgen voor de rest van Europa ook heel groot.’

De directe steun voor energieverbruik moet er echt uit. Subsidies zorgen er alleen voor dat er meer energie verbruikt wordt.’ Johan Albrecht, energie-econoom UGent

Net zoals tijdens de eurocrisis en de vluchtelingencrisis greep de Europese Commissie ook deze crisis al aan als poging om meer macht naar zich toe te trekken. In een eerste voorstel voor een Europese aanpak zouden alle landen 15 procent minder gas moeten verbruiken. Ze konden daar zelfs in uiterste nood, door de Commissie, toe gedwongen worden. Verschillende lidstaten reageerden bijzonder negatief, zeker als hun gasinfrastructuur op geen enkele manier met Duitsland verbonden was. Waarom 15 procent minder verbruiken als niemand daar voordeel mee doet? ‘De capaciteit van België om gas naar Duitsland te sturen, is natuurlijk ook beperkt’, zegt Ben McWilliams. ‘Er kan altijd een bottleneck ontstaan. België zendt nu al zijn maximale capaciteit aan gas door naar Duitsland.’

Voorlopig werd tijdens een energietop op 26 juli een wel heel afgezwakte versie van het voorstel van de Commissie goedgekeurd door alle lidstaten, behalve Hongarije. Het gaat in de eerste plaats om een vrijwillige inspanning, en heel wat lidstaten kunnen een uitzondering krijgen. Het resultaat is wellicht dat de ambitie van 15 procent minder gas niet zal worden gehaald, en dat Duitsland zelf een grotere inspanning moet leveren om uit de gevarenzone te blijven. Het blijft dus vooral een Duits probleem. Tenzij, zoals ook tijdens de eurocrisis, er in het najaar nog heronderhandelingen komen. Europa heeft er een handje van de pijnlijkste beslissingen te nemen als het eigenlijk al te laat is.

‘Stop energiesubsidies’

Het kan dus dat ook België deze winter met gastekorten krijgt te kampen. Voor het zover is, gebeurt er in de markt van vraag en aanbod natuurlijk eerst nog iets anders: gas wordt (veel) duurder. Wie dacht dat er vorige winter een perfecte storm door het energielandschap trok die maar eens om de zoveel jaar voorkomt, kan zich maar beter niet veel langer aan die illusie warmen. Vorige week verminderde Rusland nogmaals de hoeveelheid gas die het door de Nord Stream 1 stuurt, en schoten de prijzen alweer omhoog. Experts gaan ervan uit dat Europeanen volgende winter zeker het dubbele van vorige winter zullen betalen.

Die prijs is daarmee een van de potentste middelen om het gasverbruik naar beneden te krijgen. De Belg verbruikte in het voorjaar al zo’n 18,5 procent minder gas dan vorig jaar, een redelijk ongeziene prestatie in vredestijd. Het zijn niet alleen burgers die hun best hebben gedaan om minder energie te verbruiken, ook bedrijven zagen zich genoodzaakt hun productie te verminderen of stop te zetten. Klanten haakten af door de stijgende prijzen. BASF, een van de allergrootste gasverbruikers in België, ziet zichzelf nu al in die situatie. ‘90 procent van het gas dat wij verbruiken dient als grondstof voor de productie van chemicaliën als ammoniak’, legt Fanny Heyndrickx van BASF Antwerpen uit. ‘We kunnen stijgende gasprijzen doorberekenen aan de klant, maar blijft die bereid om die hogere prijzen te betalen? We hebben daarom ondertussen onze productiecapaciteit al verminderd in Antwerpen.’

Stijgende prijzen zullen alleen maar meer energie-intensieve bedrijven uit de markt duwen, en ook burgers zullen het daardoor nog moeilijker krijgen. Ondertussen zijn er alleen maar meer consumenten wier vast contract is afgelopen en zijn ook andere prijsdempers verdwenen. In het voorjaar zocht de regering-De Croo al herhaaldelijk naar manieren om die prijsstijgingen af te toppen voor de gezinnen. Ben McWilliams hoopt dat de Europese politici daar in ieder geval mee stoppen. ‘Zeker die directe steun voor energieverbruik moet er echt uit’, vindt hij. ‘Armere mensen zullen het daardoor moeilijker krijgen, en die kunnen misschien op andere manieren geholpen worden. Maar rechtstreekse subsidies voor energie zorgen er alleen voor dat er meer en niet minder verbruikt wordt. Dat is natuurlijk een lastige boodschap voor politici om te brengen, dat begrijp ik ook wel.’

Als we zelfs geen snelheidsbeperking kunnen vragen van de bevolking, dan wordt het wel heel moeilijk deze winter.’ Mathieu Blondeel, universiteit van Warwick

Magnetron

Als Rusland helemaal geen gas meer uitvoert, zullen we er met de huidige maatregelen niet komen. De regering-De Croo stelde haar winterplan in juli al voor, maar dat leek in niets op een afschakelplan zoals we er elke winter eentje hebben klaarliggen voor elektriciteit. ‘We zitten nochtans de facto in een oorlogseconomie’, zegt Johan Albrecht. ‘Dat is zo sinds Europa besloot om ons snel onafhankelijk te maken van Russisch gas. Er zullen ingrijpendere maatregelen nodig zijn dan wat er vandaag op tafel ligt.’

In het voorjaar kwam de regering-De Croo al een eerste keer met een sensibiliseringscampagne om minder gas te verbruiken. Naar Belgische gewoonte werd ze daar helaas mee uitgelachen, onder meer vanwege het voorschrift om met de magnetron te koken in plaats van het gasvuur. (Overigens dient gas deels om elektriciteit op te wekken, dus het is ook zaak om zo weinig mogelijk elektriciteit te gebruiken.) Daarnaast waren er ook politici die lachten met die maatregelen, zoals het voorstel van het expertencomité over koopkracht om de snelheid te beperken. ‘Ik begreep daar niets van’, aldus Blondeel. ‘Zo’n snelheidsbeperking staat op nummer één bij alle internationale experts. Maar dat wordt dan weggezet als betuttelend. Als we zelfs dat niet kunnen vragen van de bevolking, wordt het wel heel moeilijk deze winter. Ik hoop dat er ondertussen ministeriële werkgroepen zijn opgericht die wél ernstig naar zulke voorstellen kijken.’

Voor eigen deur vegen, zoals de regering-De Croo al aankondigde, is voor overheden nog het makkelijkst: de temperatuur kan in openbare gebouwen naar beneden, en ook energieverslindende faciliteiten zoals openbare zwembaden kunnen worden gesloten. Consumenten zijn in principe beschermd, dus zal eerst naar bedrijven gekeken worden om eventueel stilgelegd te worden. Financiële steun en maatregelen zoals technische werkloosheid, die we van de coronalockdowns kennen, kunnen daarbij helpen. ‘Wij hopen dat er dringend wat meer duidelijkheid komt over afschakelplannen’, zegt Pierre Martens van technologiefederatie Agoria. ‘Er moet zo goed mogelijk rekening worden gehouden met de specifieke eigenschappen van elk bedrijf. Gas kan op heel veel verschillende manieren worden gebruikt. De impact van enkele uren zonder gas of met een sterk verminderde gastoevoer is niet voor elk bedrijf hetzelfde. Maar voorlopig horen wij vooral van de overheid dat we ons geen zorgen hoeven te maken.’

Het is voor alle experts ondenkbaar dat we ook voor gezinnen met geboden en verboden te maken zullen krijgen zoals we die van de coronacrisis kennen. Niemand ziet de politie ons gasverbruik controleren, zoals nochtans ook ons watergebruik in de tuin beperkt is als het echt heel warm en droog is in de zomer. ‘Ik zie zulke verboden niet ingevoerd worden’, zegt energie-econoom Marten Ovaere. ‘Mensen zullen door de hoge prijzen vanzelf minder gas verbruiken, en anders hoop ik dat iedereen het doet omdat we beseffen dat het belangrijk is. Het gas dat wij niet nodig hebben, is gas dat Poetin niet kan verkopen.’

Ironisch genoeg zullen de gevolgen van de oorlog in Oekraïne wellicht positief zijn voor de Europese energievoorziening: we zijn een paar illusies armer en de transitie naar een groene economie is aanzienlijk versneld. Dat was een groot onderdeel van REPowerEU, en alleen al de hoge energieprijzen maken energiezuinige renovaties en investeringen veel aantrekkelijker dan zelfs maar een jaar geleden. Deze winter dreigt alleen penibel te worden. Mensen hebben niet meer de tijd om een warmtepomp te installeren en gaan eerder uit voorzorg weer stookhout inslaan. De kans is niet onbestaande dat we door zo’n onzeker vooruitzicht ook onze principes over de oorlog in Oekraïne gaan heroverwegen. Zullen we straks in het najaar hengelen naar een akkoord met Vladimir Poetin, die de kraan maar weer open te draaien heeft? ‘Dat is een enorm risico’, zegt Ben McWilliams. In juli vlogen Hongaarse diplomaten al naar Moskou om zich te verzekeren van Russisch gas in deze winter. Misschien dwingen we onszelf over enkele maanden om met toegeknepen neus en een heel kort geheugen hetzelfde te doen.