Hoe westerse complotdenkers zich voor de kar van de Russen laten spannen

In geheime Amerikaanse biolabs in Oekraïne worden virussen gekweekt die de Russische bevolking moeten uitroeien. Dat is een complottheorie van QAnon-aanhangers, die de Russen dankbaar recupereren om de oorlog in Oekraïne te rechtvaardigen. Aan de hand van een analyse van meer dan 3 miljoen Telegramberichten onderzochten Knack, Pointer en VRT NWS hoe westerse complotdenkers, ook in de Lage Landen, zich laten gebruiken door Poetins propaganda. 

De apenpokken komen uit een Oekraïens laboratorium. Tenminste, volgens een wilde complottheorie die niet alleen op sociale media de ronde doet. Op 2 juni organiseert de Burgerkamer van de Russische Federatie in Moskou, een door Poetin opgericht adviesorgaan, een conferentie over de ‘Amerikaanse biolabs in Oekraïne.

Daar verkondigt de Nederlandse Sonja van den Ende dat de apenpokken, net als covid-19, uit die Oekraïense biolabs zouden komen. ‘Onze politieke leiders financieren de biologische laboratoria in Oekraïne. Heel Europa is betrokken bij deze bioterroristische oorlog tegen Rusland’, vertelt ze in een toespraak die de Russische ambassade in Nederland later op Twitter deelt. Van den Ende is aan het woord vanaf 1:53:00.

Dat Van den Ende daar is uitgenodigd, is niet toevallig. Zoals blijkt uit een portret dat Pointer van haar schetste, is Van den Ende een Nederlandse pro-Russische blogger en ‘burgerjournaliste’. Ze is al sinds begin maart mee op een propagandatour door Oekraïne met het Russische leger. Op haar eigen blog, haar accounts op sociale media en alternatieve Nederlandse en internationale kanalen brengt ze verslag uit van wat de Russen haar influisteren. Ook op de Vlaamse nieuwssite De Wereld Morgen publiceerde ze jarenlang pro-Russische bijdragen, waarin ze onder meer poneerde dat het niet de Russen zijn die scholen, ziekenhuizen en publieke plaatsen in Oekraïne aanvallen, maar wel het Oekraïense leger.  (Update: na het verschijnen van dit artikel, en ook na klachten van lezers, heeft De Wereld Morgen de blog van Sonja Van den Ende stopgezet, zo liet Jeroen Permentier namens de redactie van De Wereld Morgen aan Knack weten.)

Heel wat coronasceptici geloven dat het coronavirus uit een lab komt – een Chinees lab volgens sommigen, een Amerikaans volgens anderen – en wie daarvan overtuigd is, neemt makkelijk aan dat ook het apenpokkenvirus in een laboratorium is ontwikkeld en als volgende ‘plandemie’ op de bevolking is losgelaten. Pointer, VRT en Knack onderzochten waar dat complotverhaal vandaan komt, en hoe het zich verspreidde in het Nederlandse taalgebied.

Kaart

We spoelen terug naar 24 februari 2022. Terwijl de Russische tanks Oekraïne binnenrollen, tweet @WarClandestine een draadje met een Oekraïense landkaart. ‘Holy shit! Ik denk dat ik iets op het spoor ben over #Oekraïne’, schrijft hij. Op de kaart van Oekraïne heeft WarClandestine de locaties aangeduid waar zich geheime biolabs zouden bevinden die met stiekeme financiering van het Pentagon ‘de gevaarlijkste virussen ter wereld’ ontwikkelen, bedoeld om Rusland mee aan te vallen. 

Volgens WarClandestine komen die locaties opvallend goed overeen met de locaties die de Russen met raketten bestoken. De Russische luchtmacht viseert in Oekraïne niet zozeer militaire installaties, maar wel dat netwerk van geheime biolaboratoria, concludeert @WarClandestine. Sterker nog, die labs zijn volgens hem de ware reden waarom Poetin Oekraïne is binnengevallen.

QAnon

Achter het @WarClandestine-account blijkt een aanhanger te zitten van de extreemrechtse complotbeweging QAnon. Hij heet in het echte leven Jacob Creech en plaatste eerder al extreme content op Twitter. Zo riep hij op tot de executie van de Amerikaanse viroloog Anthony Fauci. Zijn account is ondertussen door het platform verwijderd en de man post nu onder de naam BioClandestine video’s op TikTok.

Het verhaal van WarClandestine gaat in geen tijd viraal, vooral in uiterst rechtse en QAnon-kringen, en wordt snel opgepikt door het razend populaire complotprogramma InfoWars van de Amerikaanse televisiepresentator Alex Jones.

Twee dagen later, op 26 februari, duikt dezelfde kaart in verschillende Russische staatsmedia op, met exact dezelfde boodschap: de Verenigde Staten ontwikkelen biologische wapens aan de Russisch-Oekraïense grens.

Bij Fox News neemt presentator Tucker Carlson op 10 maart de theorie over dat de Verenigde Staten geheime biolabs zouden hebben in Oekraïne. Daarop zou het Russische ‘Departement voor Informatie en Telecommunicatie’ aan Russische journalisten gevraagd hebben om in hun verslaggeving Carlson te citeren. Dat blijkt uit een gelekte nota die de Amerikaanse nieuwssite Mother Jones in handen kreeg. Zo ontstaat er een wisselwerking tussen QAnon-aanhangers, Amerikaanse media zoals Fox News en Russische staatspropaganda.

Dat bevestigt Jelle van Buuren, docent veiligheidsstudies aan de Universiteit van Leiden en gespecialiseerd in complotdenken. ‘De dynamiek die je momenteel ziet is dat een idee – bijvoorbeeld dat van de biolabs – in een QAnonkanaal wordt geopperd en dan via uiterst rechtse mediakanalen in de mainstream terechtkomt. Vervolgens maakt bijvoorbeeld de staatszender RT (het voormalige Russia Today, nvdr) weer gretig melding van de uitzending van Fox en voegt het nog wat toe, wat dan weer door de QAnon-adepten wordt opgepikt enzovoort. Uiteraard kan in zo’n feedbackloop elke actor op elk moment iets nieuws inbrengen of aanzwengelen.’

Niet nieuw 

Op zich is het niet verwonderlijk dat het verhaal over de biolabs zo makkelijk ingang vindt. Rusland verkondigt al minstens sinds de annexatie van de Krim in 2014, overigens zonder enig bewijs, dat de Verenigde Staten in het geheim biowapens zouden produceren in Oekraïne. 

Er zijn wel degelijk ‘biologische laboratoria’ in Oekraïne, en er lopen in die labs ook projecten die gefinancierd worden door de Verenigde Staten. Alleen is er niets geheims aan die labs of aan die Oekraïens-Amerikaanse samenwerking, en hebben de laboratoria niets met de ontwikkeling van biowapens te maken: ze doen onderzoek naar infectieziektes. Informatie daarover is publiek en valt onder meer te consulteren op de website van de Amerikaanse ambassade in Oekraïne. 
Zoals Knack al op 15 maart schreef, waren er tijdens de Koude Oorlog in Oekraïne wél labs waar biologische wapens voor de Sovjet Unie werden ontwikkeld. Het Pentagon heeft al sinds 1991 een programma voor de ontmanteling van de voorraden nucleaire, chemische en biologische wapens in de Koude Oorlog-depots. Pittig detail is dat Rusland tot 2013 zelf bij dat programma betrokken was.

Lage Landen

Ook in de Lage Landen slaat het biolabsverhaal aan, zo blijkt uit ons dataonderzoek van de chatapp Telegram. De app is enorm populair bij QAnon- en andere complotdenkers, die ze vaak gebruiken voor het verspreiden van desinformatie. Aan de hand van Teletracer, een zelfontwikkelde tool die de uitwisseling tussen Nederlandstalige Telegramkanalen analyseert, onderzochten we meer dan 3 miljoen berichten uit meer dan 300 Nederlandstalige Telegramkanalen, die soms tienduizenden leden tellen. 

Bekijk hier de video van VRT NWS over ons onderzoek:

Zo konden we een patroon vaststellen in de Nederlandstalige Telegramgesprekken sinds het begin van de Russische invasie in Oekraïne. Terwijl het onderwerp ‘biolabs’ voordien in de onderzochte groepen amper werd besproken, zien we een eerste steile maar korte piek eind februari, nadat de tweet van WarClandestine met de kaart van Oekraïne viraal was gegaan, ook bij QAnon-aanhangers op Telegram. Nadat de Russen meegaan in het verhaal dat de invasie in Oekraïne de dreiging van de biolabs moet stoppen en de complotdenkers zich daardoor bevestigd voelen in hun overtuiging, krijgt het onderwerp een enorme boost, ook in de Nederlandstalige Telegramkanalen. 

Was de eerste piek eind februari aangezwengeld door een QAnon-adept, dan zien we dat de latere, kortere pieken opvallend gelijklopen met de tijdstippen waarop propagandaberichten uit Rusland komen. Zo legt Rusland in maart een link tussen Hunter Biden, de zoon van de Amerikaanse president Joe Biden, en de Oekraïense biolabs, waarna die berichten op Telegram aan kracht winnen. Eind mei herhaalt zich hetzelfde patroon: Rusland beweert dat het bewijzen heeft gevonden voor de bouw van Oekraïense biolabs met de hulp van het Amerikaanse Pentagon. Het aantal Nederlandstalige Telegramberichten over biolabs piekt opnieuw.

Deze tijdlijn geeft een chronologisch overzicht van het aantal berichten met de vermelding van biolabs in de onderzochte Nederlandstalige Telegramkanalen. Hoe groter het bolletje, hoe meer het bericht werd gelezen. U kunt op de bollen klikken om de berichten te lezen.

Ook via Nederlandstalige alternatieve media en blogs zoals Café Weltschmerz, Frontnieuws, Ninefornews, Dissident One, Blckbx en Ella Ster, die vaak Engelstalige berichten vertalen, bereikt het verhaal tienduizenden mensen in Vlaanderen en Nederland. In een artikel van 22 mei koppelt Frontnieuws de apenpokken al aan de Oekraïense biolabs. Dat artikel blijkt de vertaling van een verhaal op InfoWars dat op 22 mei ook al werd gedeeld in Nederlandstalige tweets.

Zelfs bepaalde politici gaan mee in het verhaal van de Amerikaanse biolabs in Oekraïne. In Nederland spreekt en tweet fractievoorzitter van Forum voor Democratie Thierry Baudet erover, in Vlaanderen post Dries Van Langenhove (Kamerlid voor Vlaams Belang) er op 11 maart een tweet over.

Superverspreiders in de Lage Landen

Uit onze analyse blijkt dat vooral enkele Nederlandse profielen erg actief zijn in de verspreiding van de biolabsberichten. ‘Steven’s Real News Corner’, het Telegramkanaal van de QAnon-aanhanger en dirigent Steven Walker, goed voor 8000 leden, blijkt de grootste hotspot van de Russische desinformatie. Daarnaast zijn ook Gerrit Brendel, Curaçaoënaar en UFO-spotter en de Nederlandse QAnon-aanhanger Janneke Snippe grootverspreiders van biolab-berichten.  

Die Nederlandse berichten bereiken ook Vlaanderen. In Belgische Telegramkanalen zoals ‘Wakkere Belgen’ en ‘Brecht Zegt’ worden vanaf 24 februari berichten over de Oekraïense biolabs gepost. Vanaf maart zien we dat berichten veelal afkomstig zijn van Nederlandse Telegramkanalen, zoals ‘Het Hiernamaals’, het kanaal van Gerrit Brendel.  

Ook heel wat Nederlandstaligen laten zich dus, bewust of onbewust, voor de kar van de Russische propaganda spannen. Van zijn kant weet Rusland heel goed dat het de verwarring en de polarisatie in het Westen kan oppoken door complotdenkers te voeden met valse informatie. Het Kremlin laat dan ook geen kans liggen om op die manier de invasie van Oekraïne te proberen rechtvaardigen en de publieke opinie te bespelen. Dat lukt lang niet met alle verhalen. Maar dat van de biolabs kan in dat opzicht gerust een succes genoemd worden.