Hoe verstoorde hersenstructuren een psychopaat van je kunnen maken

Ze zaaien verwarring, strooien zand in de ogen en kunnen twee stenen doen vechten terwijl ze toekijken hoe rondom hen chaos ontstaat. Wat loopt er zo grondig mis in de bovenkamer van de psychopaat en kan die ooit genezen tot een doorsnee burger?

Wie ooit al te maken kreeg met een psychopaat, herinnert zich ongetwijfeld het moment waarop het plots duidelijk was dat er iets rammelde in de bovenkamer. Een compleet misplaatste reactie of een anekdote die wenkbrauwen doet fronsen. Dat moment waarop je beseft dat er minstens eentje loszit. Maar is dat zo? Is psychopathie zichtbaar in de hersenen en, zo ja, is het een aangeboren afwijking, of een stoornis die zich ontwikkelt door bepaalde omstandigheden?

“Volgens wat we nu weten, kan iedereen zich ontwikkelen tot psychopaat. Je kan op dit moment niet bij de geboorte vaststellen of iemand een psychopaat is of gaat worden. Pas vanaf 18 jaar is de diagnose mogelijk”, zegt klinisch psycholoog Francisco D’Hoore. “Voor die leeftijd is de persoonlijkheid nog niet voldoende uitgekristalliseerd en zijn de hersenen nog niet volgroeid. De eerste levensjaren zijn bepalend voor de rest van onze levensloop. Het brein gaat zich structureren en afhankelijk van de manier waarop het gestimuleerd wordt, zullen bepaalde delen ervan zich sterker of net minder sterk ontwikkelen. Wie in zijn kindertijd bijvoorbeeld zwaar verwaarloosd of mishandeld wordt, kan door die slechte start een antisociale gedragsstoornis ontwikkelen in de jeugd. Die jongeren vertonen sociaal onaanvaardbaar en agressief gedrag en plegen kleine criminaliteiten. Bij sommigen onder hen zien we ook narcistisch gedrag, waardoor ze hun eigen gedrag en hun relaties met anderen moeilijk kunnen inschatten en ze een verstoord inlevingsvermogen hebben.”

Kleinere amygdala

Zo’n 5-6% van de jongeren, vooral jongens, vertoont gedragsstoornissen. De helft van hen zal evolueren tot een volwassene met een antisociale persoonlijkheidsstoornis en nog eens de helft daarvan zou kunnen uitgroeien tot een psychopaat. Dus ja, dat gekke stemmetje waarmee je je baby aanspreekt en die knuffel aan de schoolpoort, zijn wel degelijk van levensbelang. Vooral het belang van oogcontact kan niet worden overschat. Ouders van kinderen met een autismespectrumstoornis (ASS) worden bijvoorbeeld getraind in oogcontact met hun zoon of dochter en in positieve feedback geven. Doe je dat niet, dan zijn er delen in het brein die je onderstimuleert.

De meeste psychopaten komen niet bepaald uit een warm nest. Doorgaans slepen ze een zwaar verleden mee met onverwerkte traumatische ervaringen. “Wat we zien is dat kinderen die opgroeien in een ontwrichte gezinssituatie vaak veel belang gaan hechten aan het hebben of verkrijgen van controle. Het is een overlevingsstrategie die op dat moment in hun leven, waarin veel chaos heerst en waarin ze geconfronteerd worden met een groot gevoel van onmacht, erg nuttig is.”

Een strategie die maakt dat de hersenen zich anders gaan ontwikkelen. Psychopathie is duidelijk zichtbaar in de hersenen. Zo zijn de amygdala – het hersendeel dat verbanden legt tussen informatie van verschillende zintuigen en die koppelt aan emoties – kleiner bij psychopaten. Dat toont aan dat er storingen zijn wat betreft emoties, gedrag, de oriëntatie van hun aandacht en het herkennen van angst. Ze zijn tijdens de opvoeding al minder gevoelig voor bijvoorbeeld bestraffende blikken, waardoor de socialisatie verstoord kan worden en er wrede en hardvochtige persoonlijkheidskenmerken kunnen ontstaan.

Ook de ventromediale prefrontale cortex, het deel vooraan aan je oogbol dat helpt bij beslissingen nemen, is bij psychopaten kleiner en minder ontwikkeld. Dat heeft onder meer gevolgen voor het aansturen van sociaal gedrag. Als die zone in de hersenen aangetast is, wordt het moeilijk om te leren uit ervaringen. Ze leren dus niet uit fouten die ze hebben gemaakt en hebben problemen met morele oordelen.

“In het zenuwstelsel heb je het autonome zenuwstelsel, dat de verbinding vormt tussen het centrale zenuwstelsel en de interne organen. Daarbinnen heb je het sympathische en het parasympathische deel. Het sympathische maakt het lichaam klaar voor actie, het parasympathische maakt activiteiten mogelijk voor het lichaam in rust, zoals de spijsvertering. Psychofysiologisch zien we dat de hartslag van bepaalde psychopaten, vooral bij het primaire type, minder sterk reageert op beelden die emoties oproepen. Dat toont al aan dat het autonome zenuwstelsel minder goed functioneert. Bij bepaalde psychopaten zien we ook een mindere toename van de zweetproductie wanneer ze afbeeldingen te zien krijgen met gezichtsuitdrukkingen van verdriet en angst. Dat wordt nog duidelijker bij aversieve conditionering: in dat geval krijgen de proefpersonen eerst een neutraal geluid te horen, waarna ze iets onaangenaams voorgeschoteld krijgen. Laat je enkel het geluid horen, dan zullen mensen zonder psychopathie zich meteen schrap zetten. Psychopaten niet. Die reactie op het geluid, voordat er iets onaangenaams volgt, is belangrijk voor het ontwikkelen van het geweten en van moreel gedrag.”

Hechtingsstoornis

Van alle dieren is de mensensoort het langst afhankelijk van zorg door anderen. Dat maakt van ons kwetsbare wezens. Zo’n 18 jaar lang zijn we grotendeels aangewezen op onze omgeving om te overleven. In die tijd kan er van alles mislopen. Elke ouder gaat wel eens uit de bocht, maar de meesten hebben goede intenties en zetten fouten recht. Zo gebeuren er en cours de route weinig dingen die kinderen hun leven lang zullen achtervolgen en hun persoonlijkheid fundamenteel aantasten. Het brein is erg vernuftig en kan best wat hebben. Maar grove dingen die indruisen tegen de algemeen aanvaarde normen en waarden en die onze integriteit op jonge leeftijd aantasten, zijn niet altijd recht te trekken.

Hoe verklaar je dat het ene kind uit een disfunctioneel gezin wel uitgroeit tot een doorsneeburger terwijl broer of zus ontspoort en psychopaat wordt? Veel hangt af van de overlevingsstrategie die het kind kiest. Het ene kind kan toch vriendelijk blijven tegen zijn gemene stiefmoeder omdat het anders ook zijn vader tegen zich krijgt, terwijl het andere de confrontatie opzoekt en zo in conflict komt met zijn vader. Het zet zichzelf buitenspel en trekt vervolgens op met foute vrienden om zo veel mogelijk van huis weg te zijn. Het begint te stelen en komt in een negatieve spiraal terecht. Dat kan ook in de positieve zin: een kind kan de moeilijke thuissituatie ontvluchten en bijvoorbeeld een leerkracht of een sporttrainer in vertrouwen nemen. Het zal zich aan die vertrouwenspersoon hechten, waardoor de impact van de gebeurtenissen in de thuissituatie minder zwaar doorwegen.

“We zien dat de manier van gehechtheid een belangrijke voorspellende factor is bij het ontwikkelen van gedragsstoornissen”, zegt Francisco D’Hoore. “Er zijn verschillende soorten van gehechtheid: er is de veilige en de onveilige. Daarin onderscheiden we de gedesorganiseerde, de ambivalente en de vermijdende gehechtheid. Vooral de gedesorganiseerde gehechtheid is een alarmsignaal. Bij die kinderen zien we angstig en verward gedrag. Ze kunnen geen duidelijke strategie ontwikkelen. Ze bevriezen wanneer de ouder binnenkomt, zijn er bang van. Gehechtheid is dus één element dat meespeelt bij het ontwikkelen van psychopathie, maar een direct verband is er niet. Je kan niet zeggen dat een kind met een gedesorganiseerde gehechtheid per definitie zal uitgroeien tot een psychopaat.”

Gebrek aan geweten

De meeste psychopaten zijn emotioneel verwaarloosde kinderen. Dat stelt ook bewustzijnsdeskundige Jan Storms vast. “Een kind is heel kwetsbaar. Wordt het geconfronteerd met een heftige gebeurtenis, dan kan de emotionele ontwikkeling stilvallen. Er ontstaat dan geen vermogen tot zelfreflectie, en dat is precies de kern van psychopathie. Het ontbreken van een geweten betekent een ontbreken van bewustzijn in zijn zelf-interactieve toestand. Ons bewustzijn heeft veel mogelijkheden. Als je slaapt, bijvoorbeeld, is je bewustzijn op niets betrokken, in de droomtoestand is het betrokken op zijn eigen creatie. Het bewustzijn kan ook betrokken zijn op zichzelf en dat is wat we het natuurlijke geweten noemen.

Voor de meeste mensen is er in de waaktoestand (interactie met de buitenwereld en innerlijke beleving) nog voldoende levendigheid in de achtergrond voor zelfinteractie. Genoeg om onze activiteiten bij te sturen waar nodig. Dat gebeurt automatisch. Ervaringen die we in de voorgrond hebben, beïnvloeden ons basisgevoel en de helderheid van ons bewustzijn. Als we dingen doen die moreel onaanvaardbaar zijn, dan krimpt ons bewustzijn. Doen we gunstige dingen, dan neemt de levendigheid ervan toe. Met alle ervaringen tijdens het opgroeien worden die systemen meer en meer gevormd en krachtiger. Bij psychopaten is die innerlijke wereld vernietigd. Die vlam, dat geweten is weg, alleen de buitenkant functioneert. Wat niet betekent dat psychopaten helemaal geen gevoelens hebben. Er zijn er bij wie het gevoelsleven heel sterk afgevlakt is, maar anderen hebben wel emoties, weliswaar vooral in het negatieve spectrum. Wat ontbreekt, is een functie die hen op de rails houdt. Een geweten dus.”

Als je psychopaten in actie ziet, kan je je afvragen of zij zelf inzien dat ze anders zijn dan de rest. Het antwoord is nee. Hun gebrek aan zelfbewustzijn maakt het simpelweg onmogelijk om vast te stellen dat er een probleem is met dat zelfbewustzijn. Een beetje zoals een blinde onmogelijk kan zien dat hij blind is.

Het trauma van Saddam Hoessein

Dat een goede start in een harmonieus gezin de kans vergroot om uit te groeien tot een min of meer evenwichtige volwassene is duidelijk. De geschiedenis toont helaas aan dat waanzinnige wereldleiders vaak geen onbezorgde kindertijd genieten. Napoleons moeder is zwanger wanneer de Fransen Corsica aan het veroveren zijn. In zwangere toestand vecht ze mee met de Corsicanen, maar als onder hen een enorme slachting plaatsvindt, vlucht ze de bergen in. In die uitzonderlijke situatie wordt Napoleon geboren, die er zijn levenswerk van maakt om aan de macht te komen en Frankrijk op een nietsontziende manier te laten domineren in Europa

Ook de Iraakse leider Saddam Hoessein krijgt geen geweldige start. Zijn vader overlijdt nog voor zijn geboorte. Zijn zwangere moeder ziet het alleenstaande ouderschap niet zitten en zou ten einde raad proberen de zwangerschap te beëindigen door met volle snelheid met haar buik tegen een muur te lopen. Een kind dat niet welkom is, voelt dat en gaat daar een leven lang onder gebukt.

Ook op volwassen leeftijd is de impact van trauma’s niet te onderschatten, maar wanneer mensen kunnen terugvallen op een goede basis, kan er wel genoeg veerkracht zijn om het te verwerken. “Ik heb ooit een vrouw op consultatie gehad die maandenlang was opgesloten en misbruikt”, zegt Jan Storms. “Ze beschreef hoe in de loop van de tijd al haar gevoel verdween. Na die traumatische ervaring wist ze een lange periode niet meer wat ze fijn vond en wat niet. Ze moest het zichzelf weer aanleren om te voelen. Zo stopte ze een tijdje met het drinken van thee en begon er daarna weer mee om te voelen of ze dat aangenaam vond of niet. Ze moest zichzelf herprogrammeren en de schade herstellen. Dat kon ze alleen doen omdat haar fundament er nog was. Ze had die vreselijke ervaring immers meegemaakt op volwassen leeftijd, toen haar weerbaarheid al stevig ontwikkeld was. Haar gevoel was weggeslagen, maar het fundament stond er nog. Als kinderen heel erge dingen meemaken, gaan ze dissociëren. Als je zo erg of gedurende een lange periode getraumatiseerd wordt, valt zelfs het vermogen om je te verbinden weg. Het kind maakt zich op dat moment los van zijn innerlijke kern en dat is meestal onherstelbaar.”

Enorme maatschappelijke impact

Als psychopaten niet kunnen genezen, hoe kunnen we er dan als maatschappij mee omgaan? Een behandeling die vaak wordt gebruikt in forensische settings is cognitieve gedragstherapie (CGT), waarbij de focus ligt op de gedragsverandering van de psychopaat in concrete situaties. De persoon krijgt dan aangeleerd dat ongewenst gedrag voor hem nadelige gevolgen heeft en dat ander gedrag wenselijk is.

Een ander soort therapie die gebruikt wordt en die veelbelovend is, is de Schema Focused Therapy (SFT). Ook die therapie vindt plaats in een forensische setting en is heel intensief. De therapeut ziet de psychopaat jarenlang twee keer per week, waarbij in het eerste jaar enkel gefocust wordt op de relatie tussen therapeut en psychopaat. In de Schema Focused Therapie pakt men de verschillende toestanden of modi waarin iemand zich kan bevinden aan. Er zijn bijvoorbeeld ‘kindmodi’: het boze kind, het eenzame kind… en er zijn ‘oudermodi’: de bestraffende ouder, de veeleisende ouder… Doorheen de kindertijd gaat het brein allerlei informatie structureren en manieren zoeken om te overleven. Een bepaald reactiepatroon wordt ontwikkeld. De therapeut observeert de patiënt, plaatst zijn gedrag binnen een modus en confronteert hem ermee. Het zijn processen die heel veel tijd vragen en waarmee maar met millimeters vooruitgang wordt geboekt per sessie, maar die volgens prille studies goede vooruitzichten hebben.

De maatschappelijke impact van de schade die psychopaten aanrichten is enorm: ze plegen criminele feiten of vandalisme, verkrachten en moorden. Maar ze bepalen ook mee ons collectief bewustzijn. “Kijk naar de impact die Dutroux heeft gehad op de maatschappij. Er is duidelijk een tijdperk voor en een tijdperk na Dutroux. Wie opgroeide met die zaak staat als ouder anders in het leven dan wanneer Dutroux er niet was geweest. Je denkt bijvoorbeeld twee keer na of je je kind wel alleen met de fiets naar school laat rijden. De feiten die Dutroux heeft gepleegd hebben gevolgen op hoeveel zelfstandigheid we onze kinderen geven. Dat heeft echt wel iets gedaan met onze geesten”, zegt Francisco D’Hoore.

Schade beperken

Bij de behandeling van psychopaten komt het er dus op aan ervoor te zorgen dat ze zo weinig mogelijk schade berokkenen aan hun omgeving. Daarom zijn de behandelingen die vandaag gegeven worden erop gericht de kans op recidive te verkleinen. “Het RNR-model geeft richtlijnen waaraan een effectieve forensische behandeling zou moeten voldoen om vermindering van recidive te bekomen. Daarbij kijk je naar het risico dat de patiënt vormt (Risk), en de behoefte (Need): wie en wat moet er behandeld worden? Daarna bepaal je welke behandeling het meest effectief is voor de patiënt (Responsivity) en is er het integriteitsprincipe waarbij het team onderschrijft dat de behandeling zal worden uitgevoerd zoals ze bedoeld is. Daarvoor is expliciete steun van de forensische instelling nodig – van de minister van Justitie dus. De behandeling van een psychopaat kost de maatschappij 23.000 euro per jaar, maar als je ermee kan bereiken dat iemand daardoor een aantal maanden minder in retentie is, dan heb je het wel zo terugverdiend. En daar is niet eens de enorme besparing bijgeteld die geldt wanneer schematherapie recidive zou reduceren.”

Het brein van een psychopaat is als het ware verkeerd geprogrammeerd. De hersenen hebben er zoveel jaren over gedaan om foute verbindingen te creëren, dus is het niet verwonderlijk dat het ook jaren duurt om dat brein te herprogrammeren. Je zal van een psychopaat nooit een modelburger kunnen maken, maar je kan er wel alles aan doen om de impact van de psychopaat op de maatschappij zo klein mogelijk te maken.