Extreemrechtse partijen zijn volgens de peiling op weg naar winst bij de Europese verkiezingen. Staat er een rechts eenheidsfront aan te komen? Toch niet, meent politoloog Ivan Krastev. Hij heeft opmerkelijke tips voor de overige partijen.
De Bulgaar Ivan Krastev is een van de belangrijkste politologen van Europa. Hij was een van de oprichters van de denktank European Council on Public Relations. Momenteel voert hij onderzoek aan het Institute for Human Sciences in Wenen en is hij directeur van het Centre for Liberal Strategies in Sofia. Hoe kijkt hij naar de komende Europese verkiezingen?
De Europese Unie heeft met de pandemie en de energiecrisis twee zware periodes doorgemaakt. Hoe staat de EU er nu voor?
Ivan Krastev: Ik zie Europeanen die hun vertrouwen kwijt zijn, die zich machteloos voelen. De voorbije drie decennia waren ze de winnaars in een wereld van vrije handel, waarvan de regels door de Verenigde Staten werden gewaarborgd. De Europeanen waren de goeden, we werden graag gezien. Nou, die wereld is verdwenen. Het is alsof Europa in de touwen hangt.
Is dat waarom extreemrechtse partijen met hun schijnbaar eenvoudige oplossingen zo populair worden?
Krastev: Daar lijkt het op. Bij de Europese verkiezingen kunnen partijen die rechts van de christendemocratische Europese Volkspartij (EVP) staan in minstens negen EU-landen de sterkste worden. In Italië staat Fratelli d’Italia van premier Giorgia Meloni duidelijk bovenaan. In Frankrijk is het Rassemblement National van Marine Le Pen in de peilingen bijna dubbel zo sterk als de partij van president Emmanuel Macron. In Nederland is de PVV van Geert Wilders in de peilingen ongeveer dubbel zo groot als de sociaaldemocraten, die op de tweede plaats staan.
Bij de Europese verkiezingen van mei 2019 werd gevreesd voor een rechts eenheidsfront. Dat is er uiteindelijk niet gekomen. Zou het nu anders kunnen lopen?
Krastev: Een rechts eenheidsfront bestáát niet in Europa. Toch niet met dezelfde ideeën, dezelfde perspectieven en hetzelfde kiespubliek.
‘Een rechts eenheidsfront bestáát niet. De rechtse partijen in de EU hebben heel verschillende profielen.’
De rechtse partijen in de Unie hebben niet alleen heel verschillende profielen, ze ontwikkelen zich ook anders. Meloni’s politiek is bijvoorbeeld aanzienlijk gematigder dan verwacht. De Poolse PiS en de Hongaarse Fidesz daarentegen schoven de voorbije jaren steeds meer op naar rechts. Bovendien worden rechtse partijen in hun respectieve landen op verschillende manieren gepercipieerd.
Hoezo?
Krastev: Bij de European Council on Foreign Relations hebben we in januari een enquête gehouden in twaalf EU-lidstaten. Daaruit blijkt dat Meloni in Italië niet als radicaal wordt beschouwd. Zowel onder haar aanhangers als onder tegenstanders denkt minder dan 20 procent dat Meloni Italië uit de euro of de EU wil laten stappen. In Duitsland is dat helemaal anders. Daar zijn de kiezers van Alternative für Deutschland (AfD) én alle anderen ervan overtuigd dat de AfD met Duitsland uit de euro en EU wil stappen.
Verschillende landen beschouwen Meloni’s partij, Fratelli d’Italia, als post-fascistisch en extreemrechts. Waarom zien de Italianen dat anders?
Krastev: De Italiaanse samenleving is in meerdere opzichten rechtser geworden. Bovendien is Meloni’s politiek niet al te radicaal. Daardoor is ze in Italië tot de mainstream gaan behoren. Die mainstream verschilt van land tot land. Dat komt zelfs naar voren in het migratievraagstuk.
Is dat dan niet het ene thema waarover extreemrechtse partijen het roerend eens zijn?
Krastev: Ze denken er niet hetzelfde over. Volgens onze enquête maken in Italië meer mensen zich zorgen over emigratie dan over immigratie. Hetzelfde geldt voor Hongarije, Griekenland en Roemenië. Weet u welk land in 2018, voor de pandemie dus, in verhouding met zijn bevolkingsaantal de meeste werkvergunningen van alle EU-landen heeft opgesteld?
Zegt u het maar.
Krastev: Hongarije. Nochtans is dat land volgens velen het meest gekant tegen migratie van alle EU-lidstaten. Politici die tijdens de verkiezingscampagne tegen immigranten stemmen, zeggen na de verkiezingen al snel dat ze buitenlandse werkkrachten nodig hebben om hun economie draaiende te houden. Dat deed Giorgia Meloni ook.
Zijn extreemrechtse partijen dan minder schadelijk dan we veronderstellen?
Krastev: Daar zou ik nu ook weer niet zomaar van uitgaan. Hoe zwakker de liberale consensus in een land, hoe gevaarlijker de rechtse partijen zijn. De kans op een autoritaire ontwikkeling is groter wanneer een rechtse partij weer aan de macht komt nadat ze niet herkozen werd. Dat zien we bij PiS van Jaroslaw Kaczynski en Fidesz van Viktor Orbàn.
In autoritaire landen, zoals Hongarije, zie je geen massaprotesten. Kun je daaruit besluiten dat burgers niet meer zo geïnteresseerd zijn in democratie, vrijheid van meningsuiting en de rechtsstaat, zolang ze in vrede leven en het enigszins goed gaat met hen?
Krastev: Als je aan mensen vraagt of ze democratie, vrije en eerlijke verkiezingen, bescherming van minderheden of vrijheid van meningsuiting belangrijk vinden, zullen de meesten zeggen van wel. Toch zullen aanhangers van een partij erop blijven stemmen, ook al zijn ze het erover eens dat die de democratische principes schendt.
‘Antidemocraten denken dat ze de democratie verdedigen. Dat is dé paradox van de huidige crisis.’
Ze zijn er namelijk van overtuigd dat winst van een oppositiepartij de grootste bedreiging voor de democratie is. Antidemocraten denken dat ze de democratie verdedigen. Dat is dé paradox van de huidige democratiecrisis.
Kunt u daar een voorbeeld van geven?
Krastev: De meeste kiezers van Donald Trump weten dat fundamentele waarden voor hem onbelangrijk zijn. Toch lijkt voor hen de Democratische Partij een nog groter gevaar. Trumps aanhangers denken dat een kleine minderheid van de politieke elite over de meerderheid heerst en hun mening met behulp van de mainstreammedia onderdrukt. Vanuit dat perspectief verdedigen Trumps fans de democratie – of toch hun eigen versie ervan.
Een van de gevaarlijkste gevolgen is dat beide zijden de loyaliteit tegenover democratische instellingen verliezen, omdat ze denken dat die gecontroleerd worden door duistere machten.
Welke tip zou u aan de democratische partijen geven voor de Europese verkiezingscampagne?
Krastev: Praat in geen geval over de verwezenlijkingen van de Europese Unie.
Pardon?
Krastev: De EU was de laatste jaren op sommige vlakken succesvol, zonder twijfel. Ze kwam de pandemie beter door dan andere, maakte zich in korte tijd onafhankelijk van Russische energie en reageerde eensgezind op de Russische invasie van Oekraïne. Daarnaast heeft ze ook nog de Green Deal ontwikkeld. En toch beoordelen de mensen in onze enquête de rol van de EU in die zaken vooral als negatief.
Waarom?
Krastev: Succes lijkt vanzelfsprekend, of het wordt snel vergeten. Terwijl wrok van critici een deel van het politieke discours wordt. Als politici tijdens de verkiezingscampagne lopen te pronken met hoe succesvol de EU is, zullen ze meer tegenstand dan waardering uitlokken.
Wat moeten ze dan wel doen?
Krastev: Ze kunnen bijvoorbeeld verwijzen naar de situatie elders in de wereld. Onder het motto: bij ons gaat het misschien niet heel goed, maar moet je dáár eens kijken. Ik geloof namelijk niet dat veel Europeanen ergens anders willen wonen.
In principe zouden partijen eerlijk en realistisch moeten zeggen waar ze met de EU naartoe willen. Overdreven zelfverheerlijking zou snel onrealistisch overkomen. Maar dan moeten ze de mensen ook niet gaan deprimeren. Het grootste gevaar is dat de EU uit angst voor de dood zelfmoord pleegt.
© Der Spiegel / vertaling Chloé Cottyn