‘Paniekvoetbal en stoerdoenerij’: hoe het Europese migratiedebat ontspoort

Het draagvlak voor het Europese asiel- en migratiebeleid brokkelt in sneltempo af. Met nationale maatregelen dreigen de lidstaten elkaar steeds meer in de problemen te brengen.

Afgelopen zondag onderschepte de Italiaanse kustwacht zestien bootmigranten uit Egypte en Bangladesh op de Middellandse Zee. Een schip van de Italiaanse marine – ietwat ironisch de ‘Libra’ genaamd – bracht hen woensdag niet naar Italiaanse bodem, maar wel naar de Albanese havenstad Schëngjin. Van de parelwitte stranden mochten de migranten in kwestie daar niet genieten. Wel werden ze er geregistreerd en nadien, een halfuur verderop, naar de oude luchtmachtbasis van Gjadër gebracht. Die site beschermde Albanië tijdens de Koude Oorlog nog tegen Joegoslavische gevechtsvliegtuigen, vandaag doet ze dienst als een gloednieuw verwerkings- en detentiecentrum voor migranten.

In november 2023 sloten de Italiaanse premier Giorgia Meloni en haar Albanese ambtgenoot Edi Rama een opzienbarend akkoord. De twee kwamen overeen dat Rome maandelijks tot 3000 mannelijke bootmigranten op weg naar Italië voortaan rechtstreeks naar Albanese bodem mag brengen. Het centrum in Gjadër – met een containerdorp van twee verdiepingen en hekwerk van zes meter hoog – wordt momenteel door Italiaanse bouwvakkers afgewerkt en is volledig door Italië gefinancierd. De asielzoekers mogen dan van ver komen, in het centrum zijn verder alleen Italiaanse ambtenaren, politie en gezondheidswerkers toegelaten.

Meloni besteedt asielbeleid uit aan Albanië: ‘Er wordt alweer een grens verlegd’

In stilte doorreizen

Wie recht heeft op internationale bescherming, krijgt toegang tot het Italiaanse en bijgevolg het Europese grondgebied. Wiens asielaanvraag daarentegen negatief beoordeeld wordt, moet naar het land van herkomst terugkeren. Nu bijten de EU en haar lidstaten zich al langer de tanden stuk op de terugkeer van afgewezen asielzoekers. Het merendeel verdwijnt in de illegaliteit, tracht het Verenigd Koninkrijk te bereiken of probeert in een andere Europese lidstaat een nieuw verzoek in te dienen. Slechts zo’n 20 procent van hen vindt uiteindelijk de weg terug, zo benadrukte Commissievoorzitter Ursula von der Leyen recent in een brief aan de lidstaten.

Voor de centra op zijn grondgebied krijgt Albanië de komende vijf jaar naar verluidt 650 miljoen euro van Italië, maar het terugkeerprobleem lost Rome met zijn experiment op Albanese bodem niet op. Als Italië de afgewezen asielzoekers in Albanië niet naar de landen van herkomst teruggestuurd krijgt, dreigt de maximumcapaciteit in de centra in geen tijd vol te lopen. Ofwel valt het hele mechanisme dan in sneltempo stil, ofwel laat Rome de migranten toch naar de Europese Unie doorreizen. Tot grote onvrede van onder meer Oostenrijk en Frankrijk laat Italië dat laatste al jarenlang vanuit eigen land oogluikend toe.

Sancties

Ook het Italiaans-Albanese model biedt dus geen sluitend antwoord op het asiel- en migratievraagstuk. Daarom bundelen sommige lidstaten de krachten om landen van herkomst ervan te overtuigen afgewezen asielzoekers terug te nemen – denk aan grote akkoorden die zulke landen onder meer visa-liberalisering en handelsakkoorden aanbieden. Ook groeit de Europese bereidheid om balsturige landen te bestraffen met onder meer visumsancties. In het najaar van 2021 viel Gambia die twijfelachtige eer als eerste en voorlopig enige land te beurt. Sindsdien stelt het zich wat constructiever op: recent nam Gambia nog een crimineel uit een Belgische gevangenis terug.

Voor veel lidstaten volstaat het niet. De Europese regelgeving die bepaalt hoe lidstaten afgewezen asielzoekers mogen terugsturen dateert al van 2008, en een nieuw voorstel van de Europese Commissie uit 2018 leverde geen resultaat op. ‘Het huidige wetgevende kader beantwoordt niet langer aan de noden van de lidstaten om terugkeer te garanderen’, aldus een recent document van Nederland en Oostenrijk, dat intussen de steun krijgt van 12 andere lidstaten en Zwitserland – België doet niet mee. De vijftien vragen de Commissie om een nieuw voorstel, en willen daarbij welomschreven voorwaarden die opsluiting toelaten en strengere straffen voor afgewezen asielzoekers die weigeren mee te werken.

Zal een nieuw migratiepact de ellende voor Europa helpen verlichten?

Retourcentra

Maar voor sommigen zijn zelfs die maatregelen onvoldoende. Steeds meer politieke leiders opperen het idee om reeds afgewezen asielzoekers terug te sturen naar retourcentra buiten de Europese Unie. Het gaat dan om landen waar de afgewezen asielzoekers niet vandaan komen of waarlangs ze op weg naar Europa niet zijn gepasseerd – een praktijk die volgens de huidige Europese afspraken niet zomaar toegelaten is. Drijvende kracht achter dat idee is Denemarken, dat al jarenlang vruchteloos zoekt naar een wettelijke manier om migranten naar Rwanda te sturen, en voor zijn Europese voorstel intussen steun krijgt van een zeventiental lidstaten – ook hier doet de regering-De Croo niet mee.

Het Deense voorstel klinkt misschien goed, in de praktijk is het geen evidente kwestie. Enkele lidstaten zoeken al jarenlang tevergeefs naar veilige, niet-Europese landen die grote aantallen migranten van andere herkomstlanden tegen een bespreekbare prijs op hun grondgebied willen herbergen. De intussen begraven Turkijedeal uit 2016 is de enige noemenswaardige uitzondering – die goten de lidstaten gemakshalve in een internationaal akkoord om het Europees recht te omzeilen. Maar onder meer Griekenland en Bulgarije ondervonden de voorbije jaren wat het is om op migratievlak afhankelijk te zijn van de grillen van de Turkse president Recep Tayyip Erdogan.

Migratiepact

De lidstaten willen dus niet wachten tot het nieuwe Europese Asiel- en Migratiepact van kracht is. Dat voorziet aan de Europese buitengrenzen onder meer in strengere controles, versnelde asielprocedures en 36.000 opvang- en detentieplaatsen.

De volledige inwerkingtreding staat momenteel in 2026 gepland, maar dat moet volgens onder meer Spanje en Frankrijk sneller. Bepaalde elementen spoedig invoeren kan tekortkomingen sneller blootleggen, maar eenvoudig het niet: 36.000 opvangplaatsen, duizenden personeelsleden en tientallen wetten ontstaan niet op een-twee-drie. Zo telt het nationale implementatieplan dat België momenteel voorbereidt intussen al ruim 150 bladzijden.

Intussen is het aantal illegale aankomsten in de Europese Unie aanzienlijk aan het dalen, van 270.000 in 2023 naar zo’n 140.000 in de eerste negen maanden van 2024. Ook het aantal eerste asielaanvragen in de Europese Unie is met ongeveer 20 procent gedaald, een aanzienlijke stabilisatie na de flinke piek van vorig jaar.

Nationale maatregelen

Toch grijpen steeds meer Europese politici naar almaar straffere nationale maatregelen. Duitsland voerde recent controles aan de eigen grenzen in, Polen wil net zoals Finland het Europese asielrecht een tijdlang opschorten, en Nederland en Hongarije willen naar voorbeeld van Denemarken uit het Europese asiel- en migratiebeleid stappen.

‘Onder Europese politici heerst er momenteel paniekvoetbal of stoerdoenerij voor de eigen bühne’, zegt Hanne Beirens, hoofd van het Migration Policy Centre in Brussel. ‘Maar met al die nationale maatregelen dreigen de lidstaten elkaar opnieuw in moeilijkheden te brengen. In het recente verleden zagen we al hoe hekwerk van de ene Europese lidstaat een grote migratiebeweging veroorzaakte naar een andere. Zulke nationale reflexen zorgden ervoor dat de onderhandelingen over het Asiel- en Migratiepact maar liefst acht jaar aansleepten en werkbare oplossingen vertraging opliepen. Het is opmerkelijk om te moeten vaststellen dat veel politici daar niet de juiste lessen uit willen trekken.’