Hoe het ego van Charles Michel de EU parten speelt

Als voorzitter van de Europese Raad wordt Charles Michel verondersteld het beleid van de EU-lidstaten te coördineren. In plaats daarvan is hij verwikkeld in een groteske machtsstrijd met Commissievoorzitter Ursula von der Leyen.

Hij heeft een heel eigen idee van zijn plaats in Europa. Dat blijkt eens te meer op 9 november 2021, wanneer Charles Michel spreekt op de herdenking van de val van de Muur en Kristalnacht. Het publiek bestaat uit studenten, parlementaire medewerkers en politologen. De voorzitter van de Europese Raad krijg je niet elke dag te zien. Het kan zomaar interessant worden.

Dat wordt het ook, maar niet op de manier die je zou verwachten. Michel wordt verondersteld een toespraak te houden over de toestand van Europa. Hij rijgt de gebruikelijke onderdelen van het EU-discours aan elkaar: strategische autonomie, vrijhandelsovereenkomsten, eenheid maakt ons sterker. Het zijn steekwoorden die velen van de aanwezigen al talloze malen gehoord zullen hebben.

Het interessante deel van de toespraak is ondertussen bijna verloren gegaan. Op enkele meters van de oude Berlijnse Muur – ‘Er is geen betere datum, geen betere plaats om over de toekomst van Europa te praten’, aldus Michel – brengt de voorzitter van de Europese Raad de financiering van nieuwe grensinfrastructuur ter sprake. Die moet gebouwd worden aan de buitengrens van de EU, tussen Polen, Letland en Litouwen aan de ene kant en Wit-Rusland aan de andere. Michel heeft het dan wel niet letterlijk over een muur, maar de term ‘fysieke grensinfrastructuur’ doet niets af aan de impact van zijn woorden.

Zijn woorden zijn gericht aan één persoon in het bijzonder: EU-Commissievoorzitter Ursula von der Leyen. Zij zou het geld voor de bouw moeten vrijmaken, maar is strikt tegen zo’n project. En dat heeft ze kort voor Michels toespraak op een EU-top duidelijk gemaakt.

In de EU lopen de meningen uiteen over de vraag of het zin heeft dat Brussel een grenshek financiert. Met de stem van Von der Leyen is de zaak feitelijk beslist, en haar entourage heeft boos gereageerd op de verklaring van de voorzitter van de Raad. Als Michel werkelijk begaan was met de financiering van het hek, had hij dat niet publiekelijk moeten eisen in Berlijn of de volgende dag in Warschau. In plaats daarvan had hij moeten proberen achter de schermen een meerderheid onder de lidstaten tot stand te brengen, zonder Von der Leyen openlijk af te wijzen.

Maar dat is niet de rol waarin Michel zichzelf ziet.

Machtige Raad, onmachtige voorzitter

De Europese Raad, waarvan Michel voorzitter is, is het machtigste orgaan van de EU. Het brengt de staatshoofden en regeringsleiders samen. Maar dat de Raad machtig is, betekent nog niet dat Michel dat ook is. Zijn voornaamste taak is het coördineren van het beleid van de lidstaten. Dat is een taak die vooral succes heeft wanneer de Raad niet te veel aandacht naar zich toe trekt.

Michel wil echter opgemerkt worden. Zijn grootste rivaal zit aan de overkant van de straat, op de dertiende verdieping van het Berlaymontgebouw. Ursula von der Leyen staat formeel aan het hoofd van slechts één autoriteit, maar wel één met zo’n 32.000 werknemers die honderden miljarden euro’s verdeelt. In het verleden zijn hier conflicten uit voortgekomen. Maar terwijl zijn voorgangers het geschil intern bijlegden, heeft Michel er een publieke machtsstrijd van gemaakt.

Tijdens een gezamenlijk bezoek aan Ankara in april was de wereld getuige van de strijd om macht en prestige tussen de twee hoogste vertegenwoordigers van de EU. De ontmoeting met de Turkse president Recep Tayyip Erdogan was voorbereid door Michels protocollaire team. Het resultaat was dat de voorzitter van de Raad naast Erdogan werd geplaatst. Von der Leyen moest op een bank op enige afstand gaan zitten. Het schandaal kreeg al snel een passende naam: ‘Sofagate’.

Het gedrag van Michel schaadt de EU omdat het geschil de Unie naar buiten toe verzwakt. Het is ook schadelijk omdat de voorzitter van de Raad zijn echte taken verwaarloost. Veel regeringen, waaronder de Duitse, zijn ongelukkig met Michel. Ze zeggen dat hij te veel rondreist en zich te weinig bekommert om de voorbereiding van EU-topontmoetingen.

Zijn geldingsdrang is zo groot dat zelfs medestanders hun hoofd schudden. ‘De voorzitter van de Europese Raad is de voorzitter van de Europese Raad, niet de voorzitter van Europa’, schrijft Michels voormalige kabinetschef François Roux in een analyse die leest als een afrekening met zijn vroegere baas. Michel wil president van Europa zijn.

Geldingsdrang

We ontmoeten Michel in zijn kantoor in het Europagebouw in de EU-wijk in Brussel. De voorzitter van de Raad heeft de tijd genomen. Hij weet wat zijn critici over hem zeggen. Het gesprek wordt ingeleid als een achtergrondgesprek, waaruit niet geciteerd mag worden. De boodschap is hoe dan ook duidelijk: Michel vindt de kritiek zeer onterecht. Neem nu de beschuldiging dat hij zijn kantoor voornamelijk gebruikt voor zijn eigen profilering. Hij is misschien vaker in het nieuws dan zijn voorgangers. Maar is het niet goed voor de EU in haar geheel als haar verwezenlijkingen voor iedereen zichtbaarder worden?

Het is trouwens de moeite waard het EU-Verdrag eens te bekijken. Daarin staat dat de voorzitter van de Raad de Gemeenschap vertegenwoordigt ‘in aangelegenheden met betrekking tot het gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid’. Dat is waar, maar in artikel 15 staat ook dat hij, samen met de voorzitter van de EU-Commissie, de continuïteit moet waarborgen en de ‘samenhang en consensus’ tussen de lidstaten moet bevorderen.

Het bevorderen van cohesie en consensus is vervelend en weinig glamoureus: telefoontjes plegen, onderhandelen, compromissen sluiten. Een voorzitter van de Raad moet op de achtergrond kunnen blijven. Michels voorganger, Donald Tusk, beschreef zichzelf als een ‘hoofdbureaucraat’. Bij Michel komen zulke gedachten niet op. Hij ziet zichzelf als een politicus, niet als een bureaucraat.

Charles Michel is nog jong. Misschien te jong voor een ambt waarbij hij zijn ambitie moet beteugelen. Hoe langer je met hem praat, hoe meer je de indruk krijgt dat zijn mondiale rol onderschat wordt. Onlangs had hij bijvoorbeeld een lang telefoongesprek met de Russische president Vladimir Poetin. Wat er precies gezegd is, onthult hij niet. Maar dat het belangrijk is om in dialoog te blijven met Rusland mogen we wel schrijven.

Het kan natuurlijk geen kwaad als de voorzitter van de Europese Raad ook met Poetin praat. Het is echter bekend dat de Russische president niet veel opheeft met de EU als instelling, en liever rechtstreeks spreekt met machtige mensen zoals Emmanuel Macron of Angela Merkel – en binnenkort met haar opvolger, Olaf Scholz.

De wereldpolitiek neemt veel van Michels tijd in beslag. Hij houdt van reizen, vooral naar Afrika. Eind november – in de EU ging het debat over omikron, de situatie in Wit-Rusland en Oekraïne – wilde Michel naar Japan reizen. ‘What the fuck wil hij in Japan doen? vraagt een Brusselse insider vol ongeloof.

De vraag is gerechtvaardigd. De EU heeft haar eigen diplomatieke dienst, er is een buitenlandse gezant, een soort minister van Buitenlandse Zaken. In handelsaangelegenheden is de voorzitter van de Commissie de belangrijkste contactpersoon voor de partnerlanden. Michel heeft daar weinig tegen in te brengen. Hij kan geen geld verdelen zoals Von der Leyen, en hij heeft ook niet de politieke invloed om conflicten op te lossen of overeenkomsten te sluiten. Uiteindelijk moest de reis worden geannuleerd vanwege de pandemie.

Tijdens een bezoek aan Georgië in april had Michel een akkoord tot stand gebracht om de politieke spanningen in het land te regelen. Het is de geschiedenis van het land ingegaan als het ‘Charles Michel-akkoord’. Michel vermeldt graag de overeenkomst, hij doet dat ook in Berlijn. Hij ziet het als zijn grootste succes in het buitenlands beleid. Hij is er minder happig op te vermelden dat de grootste oppositiepartij in Tbilisi het akkoord niet aanvaardt, en dat de regeringspartij zich er intussen ook uit heeft teruggetrokken. In tegenstelling tot wat Michel trots verkondigde, is de crisis in Georgië nog lang niet voorbij. Zijn grootste succes is er geen.

Geen taakverdeling

Michel wil niet praten over zijn conflict met de voorzitter van de Commissie. Volgens hem is er helemaal geen conflict. Alles is gezegd over de ongelukkige afloop van Sofagate. Maar voor het overige gaan de twee presidenten, aldus Michel, open en respectvol met elkaar om. Maar ook vóór Sofagate had de voorzitter van de Raad met allerlei geharrewar het hoofd van de Europese Commissie het leven moeilijk gemaakt. Toen begin vorig jaar gesprekken tussen de EU-leiders en de Britse premier Boris Johnson over de toekomst van de betrekkingen na de brexit op het programma stonden, drong Michel erop aan hen uit te nodigen. Het was duidelijk dat de Commissie de besprekingen zou leiden.

Er werd wat heen en weer gepraat, maar uiteindelijk kondigde Michel de videoconferentie aan via Twitter en stuurde kort daarna de inbelgegevens rond. De Commissie, die eigenlijk verantwoordelijk was, stuurde een officiële uitnodiging. Uiteindelijk had Johnson twee uitnodigingen op tafel liggen. De EU leek in verlegenheid gebracht. Kort daarna nam Michels kabinetschef ontslag.

Ook Michels voorgangers hadden het niet gemakkelijk met de beperkingen van hun ambt. Maar zij waren slim genoeg om van meet af aan met hun collega’s van de Commissie een taakverdeling overeen te komen. ‘Praktische afspraken tussen voorzitter Van Rompuy en voorzitter Barroso over de externe vertegenwoordiging van de Europese Unie op presidentieel niveau’, zo heette het akkoord dat Herman van Rompuy sloot met de toenmalige Portugese Commissievoorzitter. Ook de opvolgers Donald Tusk en Jean-Claude Juncker hebben hun verdeling van de verantwoordelijkheden op papier gezet. Er is niets van dien aard tussen Michel en Von der Leyen. Zij hebben slechts afgesproken eenmaal per week bijeen te komen om hun plannen te coördineren. Vaak vindt een van de twee een reden om de afspraak af te zeggen.

Michel is van mening dat Von der Leyen niet op hetzelfde niveau handelt als hij, zeggen mensen die hem kennen. Hij was hoofd van de regering, zij slechts minister van Defensie. Zij stond voor het einde van haar politieke carrière voordat ze de post in Brussel kreeg. Vanuit het oogpunt van Michel is het een probleem dat Ursula von der Leyen de machtigste politica in Brussel is en zij dat ook uitdraagt. Niet voor niets was zij het enige kabinetslid dat sinds het begin van Merkels kanselierschap aan boord is gebleven. Ze snapt hoe macht werkt, en hoe ze die kan behouden. En ze is in staat Michels provocaties te pareren met haar eigen provocaties.

Ergernis bij de lidstaten

In haar State of the Union-toespraak in Straatsburg op 15 september zei Von der Leyen dat ze samen met de Franse president Emmanuel Macron mensen zou uitnodigen voor een top over Europese defensie. Dat was een berekende belediging voor Michel. Uitnodigingen voor topconferenties zijn namelijk zijn verantwoordelijkheid, niet die van de Commissie. Volgens EU-diplomaten ging Michel tekeer toen hij de toespraak hoorde. Von der Leyen speelt Michels machtsspel mee. Verstandig is dat niet.

Eind oktober, vijf dagen na een EU-top, kwamen de ambassadeurs van de lidstaten zoals gebruikelijk bijeen om de resultaten te bespreken. Michel tekende niet present, maar was wel zeer aanwezig. De Zweedse ambassadeur beklaagde zich erover dat de agenda voor de vergadering opnieuw veel te laat was verstuurd. De Balten klaagden dat het onderwerp migratie niet goed was voorbereid. De vertegenwoordigers van de andere Oost-Europese landen vonden dat Michel meer voorbereidend werk had moeten verrichten met betrekking tot Wit-Rusland. ‘De kritiek op Michel wordt luider’, zegt een EU-diplomaat. ‘Als Belgisch premier neutraliseerde hij vijf jaar lang conflicten door tijd te rekken en beslissingen uit te stellen. Met die methode kom je nergens in de EU.’

Voor Michel lijkt de ontwijkende politieke stijl precies de juiste: hij houdt ervan zich tussen de staatshoofden en regeringsleiders te bevinden. Hij wil die sfeer niet verstoren door conflicten op te roepen. Zijn gevoel erbij te horen wordt niet door iedereen beantwoord. Zo snauwt de Deense premier Mette Frederiksen, die bij haar collega’s bekendstaat om haar praktische aanpak, Michel soms toe: ‘Charles, zo werkt het nu niet.’

Regeringsleiders betrekken de voorzitter van de Raad vaak niet bij de moeilijke beslissingen. Toen tijdens het Duitse voorzitterschap van de Raad werd onderhandeld over moeilijke dossiers zoals de EU-begroting en het nieuwe mechanisme ter bescherming van de rechtsstaat, bestond de delegatie uit de Duitse bondskanselier, Emmanuel Macron, de Hongaarse premier Viktor Orbán, de regeringsleiders van Litouwen en Nederland, en Ursula von der Leyen. Charles Michel, de man die het compromis had moeten voorbereiden, ontbrak in de cruciale fasen van de besprekingen.

Toch zal hij waarschijnlijk op post blijven. Hij behoort tot de liberale partijfamilie en staat onder bescherming van de Franse president. Dat is de crux van de personeelspakketten die in de EU worden samengesteld, waarbij rekening wordt gehouden met nationaliteit, partijlidmaatschap en beroepsstatus. Ze kunnen niet ongedaan worden gemaakt. ‘Zolang Michel doet wat Macron wil, is hij veilig’, zegt een diplomaat. ‘De show zal doorgaan.’

(c) Der Spiegel

Vertaald door Jeroen Zuallaert