Hightech bewaakt Europese buitengrenzen: ‘We behandelen migranten als proefkonijnen’

De EU brengt hoogtechnologische snufjes in stelling om haar buitengrenzen te beschermen. Maar critici vinden dat het recht op asiel daarmee geschonden wordt.

In Kapitan Andreevo is het elke dag opletten geblazen. Het Bulgaarse dorpje van nauwelijks duizend inwoners ligt bij de grens met Turkije en Griekenland en vormt een van de belangrijkste goederenknooppunten van Europa. Elke dag rijden er duizenden vrachtwagens en tientallen treinen de grens over. De Bulgaarse douane controleert of het transport wel aan de Europese normen voldoet – denk maar aan Turks fruit dat niet zelden te hoge concentraties pesticiden bevat. De grenswacht, soms bijgestaan door Europese ambtenaren, gaat ook na of er zich geen migranten in verborgen laadruimtes schuilhouden. Daarvoor gebruikt ze een zuurstofmeter, soms komt er ook een hartslagsensor aan te pas.

De snufjes van de Bulgaarse grenswacht worden geproduceerd op een steenworp van het strand van Zeebrugge. Science for Humanity (S4H) fabriceert er bewegingsdetectiesystemen. De vier seismische sensoren van het apparaat kunnen binnen de 30 seconden een hartslag opsporen. De systemen, die ook in gevangenissen, op militaire domeinen en in kerncentrales te vinden zijn, worden onder meer gebruikt in de VS, China en de Spaanse enclaves in Marokko. Intussen dingt het bedrijf ook mee naar projecten aan de oostgrens van de EU. Volgens S4H werden er met behulp van zijn technologie al duizenden mensen onderschept aan de Europese buitengrenzen.

Ook Belgian Advanced Technology Systems (BATS) in Luik ontwerpt technologie die de doortocht van migranten aan de buitengrenzen van de EU moet stoppen. Griekenland bouwde hekken langs de grens met Turkije, en BATS produceerde daarvoor grondbewakingsradars, elektro-optische systemen en een commando- en controlesysteem. Daarnaast leverde BATS, dat onder meer samenwerkt met het Belgische leger, de Verenigde Naties en de NAVO, radartechnologie voor de Litouwse grens met Belarus.

Ook Flying-Cam, een bedrijf uit het Luikse Oupeye, is actief in de sector. De onbemande toestellen werden gebruikt voor de filmopnames van onder meer Harry Potter en de Geheime Kamer en de James Bondkraker Skyfall, maar blijken ook geschikt voor grensbewakingsopdrachten. De apparaten, die verticaal kunnen opstijgen en landen, kunnen in real time haarscherpe beelden doorsturen naar grensautoriteiten.

Miljardenfactuur

Natuurlijk is ook buiten België het aanbod aan zulke technologie enorm. Dat is geen toeval. De kern van het Europese project is nu eenmaal: vrij verkeer van personen, goederen, diensten en kapitaal tussen de EU-lidstaten. Maar door het wegvallen van de interne barrières werden de buitengrenzen versterkt, zéker sinds de migratiecrisis in 2014 op gang kwam. Er zijn ruim 120.000 Europese en nationale grens- en kustwachters. Zo’n 13 procent van alle externe Europese landsgrenzen is afgezet met hekken, goed voor 2048 kilometer. Dat gebeurde onder meer aan – even diep ademhalen – de Frans-Britse grens, de Hongaars-Servische grens, de Hongaars-Kroatische grens, de Sloveens-Kroatische grens, de Oostenrijks-Sloveense grens, de Oostenrijks-Italiaanse grens, de Grieks-Macedonische grens, de Bulgaars-Turkse grens, de Lets-Russische grens, de Lets-Belarussische grens, de Pools-Belarussische grens, de Pools-Russische grens, de Litouws-Belarussische grens, de Fins-Russische grens en de grens tussen Estland en Rusland.

Dat kost handenvol geld, en de Europese Commissie en de lidstaten ruziën over wie die factuur moet betalen. Twaalf landen drongen er vorig jaar op aan dat de Commissie de portefeuille nog meer zou opentrekken. Bevoegd commissaris Ylva Johansson weigert, tot ergernis van Charles Michel, de voorzitter van de Europese Raad. En het gaat nu al om miljarden. Van 2014 tot en met 2020 werd op Europees niveau in totaal 12,6 miljard euro aan migratie- en grensbewakingsdoeleinden gespendeerd. Specifiek voor grensbeheer, visumbeleid en noodhulp ging het om 2,8 miljard (België kreeg daarvan bijna 37 miljoen). De huidige Europese zevenjarenbegroting trekt 25,7 miljard euro uit – meer dan een verdubbeling dus.

De grootste slokop, met 6,2 miljard euro, is het Europese Kust- en Grensbewakingsagentschap Frontex, dat binnen vijf jaar 10.000 bewapende manschappen moet ontplooien aan de Europese buitengrenzen. Daarnaast trekken ook de lidstaten torenhoge budgetten uit voor grensbeheer. Volgens de Britse onderzoeksinstelling Overseas Development Institute werd er tussen 2014 en 2016 alleen al in Europa 17 miljard euro gespendeerd aan grensbewaking. Sindsdien zou dat bedrag nog aanzienlijk zijn toegenomen.

Belgische kustcamera’s

Omdat klassieke grenscontroles te makkelijk worden omzeild, wordt steeds meer ingezet op hightech. Biometrische gegevensverzameling, gezichtsherkenningssystemen, elektro-optische sensoren, thermische camera’s, onbemande vliegtuigen, MRI-scanners en haarscherpe satellietbeelden maken steeds meer deel uit van het repertoire. Spanje ligt vaak aan de basis van zulke technologieën. Al kort na de aanslagen in New York en Washington op 11 september 2001 begon de Guardia Civil een surveillancenetwerk op te trekken rondom de Balearen en de Canarische Eilanden. Het zogenaamde System of External Surveillance werd aangelegd door de Spaanse IT-reus Indra Sistemas, en werd oorspronkelijk ingezet in de strijd tegen drugssmokkel. Intussen gaat het bedrijf er prat op dat het meer dan 5000 grenskilometers op verscheidene continenten monitort, onder meer met infraroodcamera’s en grondsensoren.

Spanje is daarmee geen uitzondering in Europa. In Hongarije, Griekenland en Letland werden leugendetectors met artificiële intelligentie (AI) getest waarbij migranten in gesprek met een avatar, een fictieve robot in politie-uniform, meer informatie moesten geven. Stress en angst zouden er volgens de ontwikkelaars op kunnen wijzen dat de migrant misleidende informatie verstrekt – voldoende reden om iemand de toegang te ontzeggen. Polen stuurt automatische sms-berichten om mensen af te raden de oversteek te maken. En ook in België gaat de evolutie snel. Dit jaar worden aan de kust verborgen camera’s geplaatst om meer zicht te krijgen op de werking van mensensmokkelaars. Het moet bijdragen aan wat West-Vlaams gouverneur Carl Decaluwé een Coastal Camera Shield noemt, een systeem dat over heel de Franse, Belgische en Nederlandse kust loopt, met Noorwegen kan worden verbonden en financieel gesteund wordt door de Britse grenswacht.

Vanuit de ruimte

Niet alleen de lidstaten, ook de EU duwt door. Regelmatig organiseert Frontex demonstraties van nieuwe technieken voor de lidstaten. Zo loopt er een proefproject om vanuit de stratosfeer de begane grond te inspecteren met observatieballonnen. De veiligheidsafdeling van de Europese satellietendienst Copernicus levert beelden aan Frontex van ‘risicogebieden’ en bootbewegingen. En aan de buitengrenzen worden observatievluchten uitgevoerd, onder meer met een langeafstandsdrone.

Ook EULisa, een Europees agentschap dat de IT-systemen voor het vrije verkeer van personen onderhoudt, speelt mee. 3M Belgium in Zwijndrecht haalde daar opdrachten binnen voor projecten van de Europese vingerafdrukkendatabank Eurodac. Het Europees Agentschap voor Maritieme Veiligheid (EMSA), dat zich vroeger toelegde op scheepsveiligheid en olielekken, heeft onbemande vliegtuigen ter beschikking waarmee het de nationale migratieautoriteiten ondersteunt. Dat doet ook het Europese Visserijcontroleagentschap (EFCA), dat zijn elektronische rapportage- en monitoringsysteem inzet.

En dan is er nog het onderzoeksprogramma Horizon Europe, waar projecten lopen die je doen duizelen. De EU trok tot vorig jaar 8 miljoen euro uit voor Roborder, een product waarmee je olielekken kunt opsporen, maar migratie was altijd al het hoofddoel. Roborder werkt met… zwermen land-, onderwater- en luchtdrones. Brussel pompte ook meer dan 8 miljoen in het Foldout-project, dat dichtbeboste gebieden kan screenen dankzij een netwerk van satellieten, zeppelins, drones en grondcamera’s. Of wat dacht u van Snoopy, een snuffelinstument om migranten in verborgen laadruimtes op te sporen?

‘Manifest illegaal’

Maar kan dit juridisch allemaal wel door de beugel? In 2019 begon Frontex aan een grenscontrolesysteem dat inzet op informatieanalyse nog vóór een migrant voet aan de grond zet in de EU. Dat is problematisch, vindt Dimitri Van den Meerssche, die aan Queen Mary University of Londen de juridische effecten van virtuele grenzen onderzoekt. ‘Zulke technologieën zijn niet alleen bedoeld om bestaande screenings efficiënter te maken, maar vooral om migranten buiten te houden. Daarmee wordt hen vaak de kans ontzegd om asiel aan te vragen. En dat is manifest illegaal’, klinkt het. Ook het Nederlandse Europarlementslid Tineke Strik (GroenLinks) maakt zich zorgen. ‘Deze methodes hebben zo’n preventieve impact dat ze niet anders kunnen dan het grondrecht op asiel schaden.’

Maar er is meer, meent Van den Meerssche. ‘De toepassing van de mensenrechten gebeurt doorgaans daar waar de migrant en de overheid elkaar ontmoeten – denk aan een aangemeerd migrantenschip, waarbij reddingswerkers en ambtenaren in het spel komen. Met preventieve methodes reduceert men die rechtstreekse ontmoeting tot een schamele set coördinaten. Voor regeringen bieden zulke technologieën dus een alibi om de verantwoordelijkheid van zich af te schuiven.’ Claudia Aradau, professor internationale politiek aan King’s College in Londen, is dezelfde mening toegedaan. ‘In tegenstelling tot wat overheden en het bedrijfsleven beweren, lossen zulke technologieën het probleem helemaal niet op. Ze zorgen er vooral voor dat we kunnen wegkijken van wat we niet willen zien, en duwen migranten naar nóg gevaarlijker routes. Waarom sterven er anders zo veel mensen aan de Europese buitengrenzen?’

De Unie gebruikt steeds meer artificiële intelligentie om de ingewonnen gegevens optimaal te gebruiken. Het lijstje van databanken waaruit de Europese diensten informatie over migranten kunnen puren, lijkt eindeloos: Interpol, het VN-Vluchtelingenagentschap, Europol, Eurodac, het Schengen Informatiesysteem (SIS), het VISA-systeem, nationale databanken, sociale media, kredietkaarten, luchtvaartmaatschappijen… Van den Meerssche: ‘Met AI probeert men potentiële risico’s te ontdekken. Dat maakt migranten extra kwetsbaar. Het is bijna onmogelijk om je te verdedigen tegen algoritmes die uiteindelijk bepalen of iemand al dan niet op het grondgebied toegelaten wordt of asiel mag krijgen.’

Aanvaardbaar geweld

‘Transparantie is cruciaal’, benadrukt Petra Molnar, verbonden aan Harvard University en lid van het Canadese Refugee Law Lab. ‘Maar daar staan de Europese lidstaten niet voor te springen.’ Momenteel onderhandelen ze met het Europees Parlement over het gebruik van AI in Europa. Dienstverleners die AI-technologie met een hoog risico gebruiken, zouden dat helder moeten aangeven, is het uitgangspunt. Maar de lidstaten willen op alles wat met bewaking aan de Europese buitengrenzen te maken heeft een uitzondering. Europarlementslid Tineke Strik wil het daar niet bij laten. ‘Het Europese halfrond zou biometrische surveillancetechnologieën en AI-profilering moeten verbieden’, vindt ze.

‘Zo behandelen we migranten steeds meer als proefkonijnen’, zegt Lise Endegard Hemat van het Peace Research Institute Oslo. ‘In de naam van efficiëntie- en veiligheidsoverwegingen worden de buitengrenzen steeds meer een terrein waarin de Europese lidstaten hoogtechnologische experimenten uitvoeren. Experimenten die Europese burgers zelf niet zouden aanvaarden. Een leugendetector mag bij ons ook niet zomaar gebruikt worden in een rechtszaak. Maar wat kunnen de doorgaans zeer kwetsbare migranten daartegen doen?’ Volgens Molnar is er een neokoloniale reflex in het spel. ‘Dit gaat niet zozeer om de technologieën zelf, wel om scheefgetrokken machtsverhoudingen die structurele discriminatie toelaten. De EU kijkt nauwelijks nog naar de grondoorzaken van migratie. Is men vergeten dat migranten naar Europa komen omdat Europa vroeger naar daar is gegaan?’

‘Het is cruciaal dat de EU transparant en juridisch correct omspringt met die hightech’, benadrukt Van den Meerssche. ‘Dat is nu allerminst het geval. De technologische versterking van de buitengrenzen ligt in het verlengde van het antimigratiediscours dat sinds 2015 sterk opgang heeft gemaakt. Dat de EU daar met deze experimentele en ongereguleerde instrumenten gevolg aan geeft, wijst erop dat we geweld tegen migranten meer aanvaardbaar vinden dan geweld tegen Europese burgers.’