De Amerikaanse president Donald Trump doet Europa op zijn grondvesten daveren. En waar crisis heerst, sneuvelen de taboes.
Gelijk hebben of gelijk krijgen: het is een wereld van verschil. Dat weet de Franse president Emmanuel Macron vandaag als geen ander. Al in 2017, het jaar waarin Donald Trump voor het eerst het Witte Huis betrok, pleitte hij aan de Parijse Sorbonne-universiteit voor een ‘Europa dat beschermt’, met een sterke Europese defensie als belangrijkste pijler. ‘We kunnen Europa niet blindelings toevertrouwen aan de overkant van de Atlantische Oceaan.’
Zijn voorzet kreeg weinig weerklank. In Europese achterkamers werd er zelfs wat lacherig over gedaan. Vooral Berlijn wantrouwde Macrons plannen: reed het Franse staatshoofd niet vooral voor zijn nationale defensie-industrie? Ook wilden veel Europese landen de Amerikaanse veiligheidsparaplu niet opgeven. Het waren tenslotte de VS die Europa van het nazisme en communisme hadden bevrijd.
Met de opmars van uiterst rechts en de Brexit vonden velen bovendien de tijd niet rijp voor ingrijpende Europese experimenten. Nee, Macrons Europese defensieplannen bleven grotendeels dode letter.
Misschien haalt de Franse president acht jaar na dato alsnog zijn gelijk. Sinds de terugkeer van Trump is het voor Europa hard ontwaken. Op de veiligheidsconferentie in München stelde vicepresident J.D. Vance begin februari de gedeelde Amerikaans-Europese waarden ter discussie. Daarna begonnen Rusland en de VS in Saudi-Arabië onderhandelingen over de oorlog in Oekraïne, de Europese veiligheidsorde en de relaties tussen Washington en Moskou. Kregen geen uitnodiging: Europa en Oekraïne.
Zowel Macron als de Britse premier Keir Starmer organiseerden daarop spoedtoppen in Parijs en Londen en trokken naar Washington om op Trump in te praten. Maar hun charmeoffensief werd overschaduwd door de openlijke confrontatie tussen de Oekraïense president Volodymyr Zelensky en Trump in het Oval Office. Inmiddels hebben de VS hun militaire bijstand aan Oekraïne opgeschort en zet Trump de Amerikaanse veiligheidsgaranties in Europa op de helling.
‘De snelheid en brutaliteit waarmee Trump de trans-Atlantische relaties op de helling zet, komen ook hier in de VS als een schok.’
‘De snelheid en brutaliteit waarmee Trump de trans-Atlantische relaties op de helling zet, komen ook hier in de VS als een schok’, zegt professor Garret Martin, directeur van het Transatlantic Policy Centre aan de American University in Washington. ‘In het verleden waren er al spanningen tussen de VS en Europa, denk aan het begin van de Irakoorlog in 2003. Maar toen draaiden de meningsverschillen om specifiek beleid. Vandaag is de breuklijn veel fundamenteler en gaat het over de veiligheid van Europa zelf.’
En dat zal ook niet snel veranderen, denkt Martin. ‘Het trumpisme zal na Trump niet verdwijnen. Europa moet de realiteit onder ogen zien dat minstens één partij in de VS helemaal anders tegen bondgenootschappen aankijkt. In die zin krijgt Macron met zijn Sorbonne-toespraak gelijk. Hij zag toen al dat de prioriteiten van de VS veranderden en hun aanwezigheid in Europa al jarenlang aan het afnemen was.’
Taboes
In Europa heerst een crisissfeer, en dan sneuvelen taboes. Premier Bart De Wever sluit Belgische soldaten op Oekraïense bodem niet langer uit. Friedrich Merz, tot voor kort een uitgesproken trans-Atlanticus en wellicht de volgende bondskanselier van Duitsland, wil de grondwet aanpassen voor een defensiefonds van 500 miljard en vraagt aan Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk om na te denken over een Europese nucleaire paraplu.
Parijs wil op dat aanbod ingaan en zijn jaarlijkse defensie-uitgaven verdubbelen tot 100 miljard. Denemarken en Zweden – doorgaans de meest spaarzame EU-lidstaten – tonen zich voorstander van Europese schulden. Noorwegen verdubbelt in één klap zijn steun aan Oekraïne en Polen wil alle volwassen mannen een militaire training aanbieden.
Het militair neutrale Ierland wil niet langer goedkeuring van de Verenigde Naties voordat het zijn leger in het buitenland inzet. Finland bereidt zich voor op een scenario waarin de VS niet meer te hulp schieten als Rusland aanvalt.
Ook op het niveau van de Europese Unie beweegt er veel. Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen legde een herbewapeningsplan van 800 miljard euro op tafel, al pompt de Duitse aardig wat Europese lucht in de cijfers. 650 miljard moet namelijk van de lidstaten zelf komen, tenminste als die de komende vier jaar 1,5 procent meer aan defensie spenderen nu Brussel meer nationale begrotingsruimte toelaat en de lidstaten andere EU-potten mogen gebruiken.
Het plan dient dus vooral voor de herbewapening van de 27 nationale legers, wat de Europese veiligheid ten goede komt maar ook een inefficiënte manier van werken is: het gebrek aan EU-coördinatie op defensievlak kost de lidstaten jaarlijks tot 57 miljard euro.
Daarom wil Brussel in vijf jaar tijd nog 150 miljard lenen voor lidstaten met een slechtere rentevoet, zoals België. Dat geld mogen de lidstaten gebruiken voor cruciale gemeenschappelijke aankopen – met minstens drie EU-landen of twee lidstaten en Oekraïne – van onder meer luchtafweer en drones.
‘De huidige crisis is van die aard dat men niet langer met de fratsen van Orbán rekening wil houden’,
Opvallend is dat Brussel naar een noodartikel in de Europese verdragen grijpt, zodat er voor de goedkeuring slechts een gekwalificeerde meerderheid onder lidstaten nodig is in plaats van unanimiteit. Een manier van werken die ook tijdens de coronapandemie en de energiecrisis werd gebruikt. Dat is de ‘verdienste’ van de Hongaarse premier Viktor Orbán. Die stelde op de Europese top vorige week alweer zijn veto voor militaire steun aan Oekraïne, waarop alle andere lidstaten het buiten de klassieke EU-structuren om op een akkoord gooiden.
‘De huidige crisis is van die aard dat men niet langer met de fratsen van Orbán rekening wil houden’, zegt professor Europese politiek Steven Van Hecke (KU Leuven). ‘Daarom gaat men op zoek naar andere manieren. Noem het gerust een coalition of the willing of het Europa van verschillende snelheden, zoals we dat ook tijdens de financieel-economische crisis zagen. Het instrumentarium van de EU blijkt voorlopig flexibel genoeg om met de situatie om te gaan.’
Defensiespecialist Michelle Haas: ‘Wij zijn niet in oorlog met Rusland’
Noodartikel
Maar de EU botst ook op haar limieten. In de marge van de EU-top vorige week waarschuwde de Poolse premier Donald Tusk ervoor dat Rusland voldoende wapens produceert en manschappen rekruteert om binnen drie tot vijf jaar ergens een nieuwe grootschalige aanval te starten. Een inschatting die Von der Leyen deelde. Vraag is of de EU en haar lidstaten tegen dan klaar zijn met hun huiswerk, te meer omdat Macron in 2027 afscheid neemt en er met de uiterst rechtse Marine Le Pen iemand klaarstaat die haar politiek overleven onder meer aan schimmige Russische leningen te danken heeft.
‘Europa zit in een positie waarin het momenteel niet zonder de VS kan’, zegt Martin. ‘Vandaar dat Macron en Starmer Trump ervan proberen te overtuigen om bij een bestand Amerikaanse rugdekking te geven. Samen als het kan, alleen als het moet: dat is de Europese strategie. Het is de juiste aanpak, maar dan moet Trump wel meewillen. En dat is hoogst onzeker.’
‘Natuurlijk kunnen we ook zonder Washington weerstand bieden aan Rusland, maar geen enkel land in Europa is in staat om de grote Amerikaanse schoenen te de vullen’, zegt professor internationale politiek Alexander Mattelaer (Vrije Universiteit Brussel en Egmont Instituut). ‘Hoe onbetrouwbaarder de regering-Trump zich opstelt, hoe meer de defensiesamenwerking in Europees verband vorm zal krijgen, buiten de NAVO-structuren om.’
Het is moeilijk in te schatten welke richting het uitgaat, vindt Mattelaer, want op dit moment geeft Washington gemengde signalen. ‘Enerzijds dwingt het Kiev op een onorthodoxe manier aan de onderhandelingstafel, anderzijds probeerde defensieminister Pete Hegseth bij een bezoek midden februari NAVO-bondgenoot Polen gerust te stellen. Het valt af te wachten of Brussel dan op de afspraak is, want in het verleden volgden op de grote woorden niet altijd de grote daden.’
‘Hoe onbetrouwbaarder de regering-Trump zich opstelt, hoe meer de defensiesamenwerking in Europees verband vorm zal krijgen, buiten de NAVO-structuren om.’
Het lijkt echter een kwestie van tijd voordat er tussen de EU-lidstaten spanningen opduiken. In Berlijn weten ze donders goed dat militaire steun van Spanje, Italië en Frankrijk samen nog niet de helft bedraagt van wat Duitsland de voorbije drie jaar aan Oekraïne heeft geleverd. De Baltische staten zijn op basis van hun bbp de belangrijkste steunverleners van Oekraïne, maar zij waren op de spoedtoppen in Parijs en Londen niet welkom. ‘Wat is er gebeurd toen Estland niet werd uitgenodigd?’ vroeg de Estse premier Kirsten Michal zich vorige week af. ‘Was het een vergissing? Is het omdat we klein zijn? Of zijn onze standpunten zo duidelijk dat er geen behoefte is aan uitgebreide discussies met ons?’
Achter de schermen merkten ook Griekenland en Kroatië op dat hun afwezigheid van weinig respect voor hun belastingbetalers getuigt. Voorzitter van de Europese Raad Antonio Costa zal zich moeten herpakken.
Standbeeld
‘In heel Europa komt Trumps verraad als een schok,’ zegt Van Hecke, ‘maar de Oost-Europese samenlevingen zijn al langer voorbereid op de Russische dreiging. Daar verschuift alleen het veiligheidskader: van de NAVO naar de EU. Die laatste biedt misschien niet de militaire bescherming van de eerste, maar valt wel meer te vertrouwen.’
In West-Europa is de ontsteltenis groter, stelt Van Hecke vast. ‘Plots wordt er gepraat over West-Europese soldaten in Oekraïne en moeten regeringen in sneltempo miljarden vinden voor defensie-investeringen. Zeker voor landen in budgettaire moeilijkheden – denk aan België, Frankrijk en Italië – zal dat eerder vroeg dan laat tot politieke spanningen leiden. Tenzij de Europese lidstaten overeenkomen om opnieuw gemeenschappelijke schulden aan te gaan. Het is verre van uitgesloten dat ook dat heilige huisje sneuvelt.’
Voor Europa is het nog geen verloren zaak. Niet alleen is de Europese Unie met voorsprong het rijkste handelsblok ter wereld, ze staat er bovendien niet alleen voor. Brussel en Londen hebben er door Trumps onberekenbaarheid alle belang bij nauwer met elkaar samen te werken, al zal Starmer er uit binnenlandse overwegingen voor oppassen niet te dicht tegen de EU aan te schurken. De Britse premier nodigde ook Canada, dat Trump eveneens in het vizier neemt, uit op de spoedtop in Londen. En ook de Turkse president Recep Tayyip Erdogan vraagt Europa om samen na te denken over de Europese veiligheidsorde, al benadrukte hij wel dat de Turkse defensie-industrie niet van de Europese herbewapeningsplannen mag worden uitgesloten.
‘We betreden een nieuw tijdperk’, zei Macron begin maart. De Britse koning Charles roept op tot ‘eenheid in onzekere tijden’. Afwachten of Europa de afspraak met de geschiedenis haalt.
Al in 1954 kelderden de Franse communisten en gaullisten de Europese Defensiegemeenschap, onder meer omdat ze de Amerikaanse steun voor het initiatief niet vertrouwden. En na het Europese falen in de Joegoslavische oorlogen besloten de lidstaten om 60.000 manschappen klaar te stomen voor vrijwillige EU-operaties. Maar door de aanslagen van 9/11 kwamen de terrorismebestrijding en de NAVO centraal te staan en stierf ook dat initiatief een stille dood.
Van Hecke ziet evenwel reden tot optimisme. ‘Het cruciale verschil met toen zijn de VS. In Kosovo en Bosnië haalden zij voor een onmachtig Europa de kastanjes uit het vuur. Onder sloophamer Trump is het niets meer van dat. De Commissie mag stilaan een standbeeld van Trump bestellen, want als hij zo verder doet, wordt hij nog de vader van een Europees leger.’
