Grijpt een conservatief Duitsland de macht in Europa?

Duitse conservatieven winnen aan kracht in Brussel. Met het oog op haar tweede termijn als voorzitter van de Europese Commissie wrijft Ursula von der Leyen zich in de handen.

Ursula von der Leyen loopt zich warm voor een tweede termijn van vijf jaar in de Europese Commissie. Naar verwachting – afhankelijk van hoe vlot de hoorzittingen in het Europees Parlement verlopen – zal die met enige vertraging op 1 januari van start kunnen gaan. Voor de Europese Volkspartij (EVP), het verzamelbekken van christendemocraten en conservatieven in de Unie, biedt de Commissie in spe heel wat lekkers. Van de in totaal 27 Eurocommissarissen komen er maar liefst veertien uit de stal van de EVP, onder meer omdat Vooruit-voorzitter Conner Rousseau of Duits bondskanselier Olaf Scholz geen sociaaldemocratische kandidaat-Eurocommissaris wensten voor te dragen.

Normaal is de voorzitter van de Europese Commissie slechts de eerste onder gelijken in een college dat de genomen beslissingen eendrachtig moet uitdragen. In de praktijk steekt Von der Leyen er met kop en schouders bovenuit en houdt ze binnen haar ploeg de teugels strak. Benoemingen van een Duitse partijgenoot probeerde ze op eigen houtje door te drukken, migratieakkoorden werden zonder veel overleg gesloten. Veel sleutelspelers in de Commissie – denk aan Frans Timmermans, Thierry Breton, Margerete Vestager en Josep Borrell – zijn weg of zullen vertrekken. Onder de nieuwkomers zitten nauwelijks zwaargewichten met veel ervaring op de hoogste Europese treden.

Bij de verdeling van de portefeuilles voor de volgende Commissie nam Von der Leyen, samen met haar Duitse kabinetschef Björn Seibert, de touwtjes duidelijk in handen. Ze schafte de laag van gewone vicevoorzitters af en spreidde veel bevoegdheden over meerdere commissarissen. Lees: Von der Leyen beslist, en al zeker in geval van twijfel. Onder Teresa Ribera, het nieuwe sociaaldemocratische kopstuk in de Commissie, plaatste ze twee partijgenoten die de Spaanse indien nodig kunnen afremmen. De gewone Eurocommissarissen met een belangrijke portefeuille – begroting, economie en handel – rapporteren bovendien allemaal rechtstreeks aan de Duitse.

Ook is de vervanger van Europees Raadvoorzitter Charles Michel, de Portugees Antonio Costa, er in tegenstelling tot de Belgische ex-premier niet bepaald de persoon naar is om erg actief oppositie te voeren tegen de Commissievoorzitter – de sociaaldemocraat Costa doet eerder denken aan een compromisfiguur zoals Herman Van Rompuy. Costa zal bovendien leiding geven aan een orgaan waar de partijgenoten van Von der Leyen momenteel met elf van de 27 staatshoofden en regeringsleiders zijn. Nu geldt er in de Europese Raad steeds unanimiteit, voor de de Duitse komt het allesbehalve slecht uit.

Stormram

In feite moet Von der Leyen momenteel voorlopig maar met één iemand echt rekening houden: Manfred Weber. De Duitse Beier is niet alleen voorzitter van Von der Leyens EVP, maar ook kopman van de gelijknamige fractie in het Europees Parlement. Die fractie is met stip de grootste in het halfrond en kan in principe akkoorden sluiten aan de rechterzijde – denk aan het asiel- en migratiebeleid en het aftakelen van de Green Deal – én aan de linkerzijde – denk aan de steun aan Oekraïne en het respect voor de rechtsstaat. Zonder de steun van Weber krijgt Von der Leyen het moeilijk. Dat laatste werd al in maart duidelijk tijdens het EVP-verkiezingscongres in de Roemeense hoofdstad Boekarest.

Het is bovendien uitkijken naar de Duitse Bondsdagverkiezingen, uiterlijk in september volgend jaar. De huidige regering-Scholz van sociaaldemocraten, liberalen en groenen ligt in die mate overhoop dat men in Berlijn volop over een vervroegde stembusgang speculeert. De christendemocratische oppositieleider en Von der Leyens partijgenoot Friedrich Merz ligt op vinkenslag. Hij is een voormalig Europarlementslid dat zich veel rechts-conservatiever profileert dan vorige partijvoorzitters Armin Laschet, Annegret Kramp-Karrenbauer en Angela Merkel. Als Merz comfortabel aan de macht komt – en daar ziet het er volgens de peilingen naar uit – dan is hij de sterke Duits-conservatieve man naar wie Weber en Von der Leyen moeten luisteren.

‘De tweede Commissie van Ursula von der Leyen wordt een stormram voor een Duits Europa, en Parijs staat erbij en kijkt ernaar’, vertelt een Europese diplomaat op voorwaarde van anonimiteit aan Knack. Nu de nieuwbakken Franse regering moet rekenen op gedoogsteun van extreemrechts, de balsturige premiers van Hongarije (Viktor Orbán) en Slovakije (Robert Fico) stevig in het zadel zitten, de Spaanse regering slechts een karige meerderheid heeft, en de Nederlandse regering afhankelijk is van de grillen van Geert Wilders, lijkt de tegenmacht voor een Duitser en conservatiever Europa relatief beperkt.

Het moet gezegd: dat is ook de verdienste van Duitsland zelf. Berlijn denkt strategisch na over hoe het op Europees niveau invloed kan uitoefenen. Dat een links-liberale coalitie een rechts-conservatieve Duitse – Von der Leyen, dus – wil voordragen, of dat de Duitse regering alle Duitse cabinetards van eurocommissarissen op eigen kosten in de eigen hoofdstad uitnodigt, zijn daar voorbeelden van. Achter de Duitse positie in de Europese ministerraden staat dan weer een reusachtige administratie die misschien niet altijd even flexibel is, maar de dossiers wel tot in de puntjes voorbereidt.

Meloni

In dat licht hoeft het niet te verbazen dat de Franse president Emmanuel Macron de Europese trein niet wil missen. Hij komt rijkelijk laat. Op vraag van Von der Leyen ruilde hij de weerbarstige Breton in voor de minder ervaren Stéphane Séjourné, die ook nog eens een veel minder interessante post kreeg dan zijn voorganger. En in weerwil van het linkse kartel in Frankrijk bombardeerde hij de conservatieve Michel Barnier tot Frans premier, die een wel erg rechtse regering op de been bracht. Macron lijkt intussen te beseffen dat hij beter meedoet dan achter de feiten te moeten aanhollen.

Von der Leyen ziet een kans om in het gat te springen, weliswaar met de Europese conservatieve Wende in het achterhoofd. Asiel en Migratie gaat naar de Eurocommissaris uit Oostenrijk, waar het asielbeleid onder druk van extreemrechts veel strenger werd. Valdis Dombrovskis, die tijdens de eurozonecrisis als Lets premier strengere besparingen doorvoerde dan Brussel vroeg, wordt bevoegd voor ‘simplificering’ – de sociaaldemocraten vrezen voor verregaande deregulering nu er geen aparte commissaris voor Sociale Zaken meer komt. Ook besloot Von der Leyen om de Italiaanse premier Giorgia Meloni aan zich te binden door haar omstreden partijgenoot Raffaele Fitto ondanks striemende kritiek uitvoerend vicevoorzitter te maken.

Nee, met de Duitse economie gaat het niet goed: de buitenlandse investeringen bij onze oosterburen lagen zelden zo laag, voor het eerst sinds lange tijd staat er maar één Duits bedrijf in de top honderd van ’s werelds meest waardevolle ondernemingen. Tegelijk staat zowel in Berlijn als in Brussel Duits-rechts-conservatief alsmaar sterker. Tijdens haar eerste termijn kreeg Von der Leyen al heel wat kritiek over de manier waarop ze tijdens de corona- en energiecrisis Duitsland en Frankrijk onbeperkt geld in de economie liet pompen, wat tot frustratie leidde bij minder kapitaalkrachtige landen zoals België. Afwachten hoe een versterkte Von der Leyen daar in haar tweede termijn mee zal omgaan.

De Wetstraat kijkt maar beter nauwgezet toe. België fungeerde steeds als stootkussen tussen Duitsland en Frankrijk, en vooral voor Vlaanderen bood het Verenigd Koninkrijk met momenten een welgekomen tegengewicht. Voor economische samenwerking keek ons land steeds naar Berlijn en Londen, voor militaire samenwerking naar Parijs en Londen. Sinds de brexit is het Verenigd Koninkrijk verdwenen en zijn de evenwichten verstoord. Europa functioneert slechts wanneer Parijs en Berlijn elkaar niet teveel domineren en door dezelfde deur kunnen. Vandaag is geen van beide het geval.