Frontex-topman over illegale pushbacks: ‘De Griekse kustwacht kan ik niet beïnvloeden, maar ik kan wel de geldkraan dichtdraaien’

Hans Leijtens, hoofd van het Europese grensbewakingsagentschap Frontex, bepleit een realistisch migratiebeleid. ‘Het is een waanidee dat je elke illegale migrant aan de grens kunt herkennen en vasthouden.’

Sinds twee jaar staat de Nederlander Hans Leijtens aan het roer van het Europese grensbewakingsagentschap Frontex. Onder zijn voorganger Fabrice Leggeri trok Frontex vooral de aandacht met schandalen: hij stopte de illegale behandeling van migranten in de Egeïsche Zee in de doofpot, rechercheurs doorzochten zijn kantoor en zijn vertrouwelingen werden beschuldigd van pesterijen.

Leijtens, die nog als commandant in Afghanistan diende en leiding gaf aan de Nederlandse gendarmerie, sprak van een ‘toxische’ sfeer bij de EU-autoriteit. Hij beloofde een nieuwe start.

Dat de EU wordt overspoeld door migranten – zoals de Amerikaanse vicepresident J.D. Vance beweert – vindt hij overdreven. ‘Ik pleit voor een realistisch perspectief: in de geschiedenis van de mensheid is er altijd migratie geweest. Soms verhuizen er meer mensen, soms minder.

‘Op dit moment komen er weer minder mensen naar Europa. Vorig jaar registreerden we 239.000 illegale grensoverschrijdingen, het laagste niveau sinds de pandemie. Toch maken veel burgers zich zorgen. Het gaat ook om de vraag hoeveel mensen we nog kunnen opnemen.’

Delen van de buitengrenzen van Europa zijn nu omheind. De muren worden steeds hoger. Helpt dat bij de grensbewaking of is het alleen maar voor de show?

Hans Leijtens: Een hek alleen is geen oplossing. Met obstakels, dat kunnen ook rivieren of bergketens zijn, win je alleen maar wat tijd. We hebben ook een goed functionerend bewakingssysteem nodig en grenswachten die snel kunnen ingrijpen.

Frontex is opgericht om de buitengrenzen van de EU te controleren. Vooral in Duitsland ergeren mensen zich eraan dat elk jaar tienduizenden migranten die nooit ergens geregistreerd zijn daar asiel aanvragen. Doet u uw werk niet goed?

Leijtens: In de eerste plaats zijn de lidstaten aan de buitengrenzen van de EU verantwoordelijk voor het grensbeheer. Frontex helpt hen alleen. Los daarvan is het een waanidee dat je elke illegale migrant aan de grens kunt herkennen en vasthouden. Dat lukt misschien op een vliegveld, maar niet aan een land- of zeegrens. Ooit was er een zwaar bewaakte muur tussen Oost- en West-Duitsland. Zelfs daar staken mensen de grens over.

De staten aan de buitengrens zouden migranten met opzet doorlaten omdat zij anders verantwoordelijk zijn voor de asielaanvraag. En de meeste vluchtelingen willen toch naar Duitsland of Denemarken.

Leijtens: Dat laatste blijkt inderdaad uit de cijfers. Anders zouden er niet zoveel mensen voor het eerst in Hamburg of Hannover in het systeem terechtkomen. Het is duidelijk dat het Europese migratiesysteem gebreken vertoont. We moeten het beter doen.

De hervorming van het gemeenschappelijk Europees asielstelsel (CEAS) moet die problemen oplossen: staten aan de buitengrenzen, zoals Italië of Spanje, zullen voortaan alle migranten registreren. Als tegenprestatie zullen lidstaten binnen de EU dan vluchtelingen van hen overnemen of hen financieel ondersteunen. Kan dat werken?

Leijtens: Op papier is het een goed idee. De vraag is of de nieuwe processen ook in de praktijk zullen werken.

Waardoor zou het kunnen mislukken?

Leijtens: De geplande centra aan de buitengrenzen zijn het belangrijkst. Migranten uit relatief veilige landen die weinig kans maken om erkend te worden, moeten daar een snelle grensprocedure doorlopen en indien nodig direct teruggestuurd worden. Maar als we de grenzen niet beter bewaken, kunnen migranten die centra gewoon omzeilen. Het risico bestaat dat ze smokkelaars gewoon nog meer betalen en zich dieper de EU in laten smokkelen. Dat moeten we voorkomen.

Welke andere problemen ziet u?

Leijtens: Als mensen eenmaal in een centrum bij de grens zijn, moeten ze daar worden vastgehouden tot de procedure is afgerond. Anders kunnen ze blijven kiezen waar ze heen willen. En de minder belaste EU-landen moeten hun belofte nakomen en vluchtelingen overnemen van de landen aan de buitengrenzen van de EU of hen op zijn minst geld geven. Anders staan die landen er alleen voor.

U klinkt sceptisch.

Leijtens: Frontex zal helpen met screening, een eerste identiteitscontrole aan de buitengrens, en met uitzettingen. Alles moet heel snel gebeuren, de deadlines zijn strak. Screening mag bijvoorbeeld maximaal zeven dagen duren. Er komt veel druk op het systeem te staan. Maar tijdens de pandemie en na de Russische aanval op Oekraïne heeft Europa laten zien dat het sterk kan zijn. Nu moet het ook eenheid tonen in zijn migratiebeleid.

De hervorming komt er ten vroegste in 2026. Er zijn al politici die niet zo lang willen wachten. Friedrich Merz, wellicht de nieuwe Duitse bondskanselier, wil asielzoekers terugsturen aan de Duitse grenzen. Wat vindt u daarvan?

Leijtens: Dat is een zaak van de lidstaten. Ik ben niet op de hoogte van die plannen, dus daar kan ik niets over zeggen. In het algemeen vind ik dat we de buitengrenzen moeten beschermen. Aan de binnengrenzen is effectieve controle nauwelijks mogelijk, als je je burgers niet te veel wilt beperken.

Is het gedaan met de vrijheid van reizen in het Schengengebied als er straks overal controles zijn, zoals Merz blijkbaar wil?

Leijtens: Schengen zal overleven. We mogen nooit vergeten wat een historische prestatie die vrijheid van reizen is. Dat mag je niet als vanzelfsprekend beschouwen. Onlangs stond ik in een lange rij bij een grensovergang in Servië. Op dat moment besefte ik pas dat ik niet langer in het Schengengebied was.

Europa slaagt er nog te weinig in afgewezen asielzoekers uit te zetten. De uitzettingsvluchten die Frontex onlangs charterde, hebben daar weinig aan veranderd. Wat is het probleem?

Leijtens: Ten eerste verdwijnen afgewezen asielzoekers nu vaak omdat ze niet in gecontroleerde centra worden ondergebracht. Ten tweede moeten we migranten nog duidelijker maken dat het voor iedereen het beste is als ze vrijwillig vertrekken. Zo besparen wij geld en kunnen zij van ons hulp krijgen bij hun eerste stappen terug naar huis. Ten derde weigeren veel landen van herkomst hun onderdanen terug te nemen. In die gevallen moet de EU eindelijk met één stem spreken – en meer druk uitoefenen.

De Amerikaanse regering dreigt met hoge heffingen voor landen die hun burgers niet terugnemen. Is Donald Trump uw rolmodel?

Leijtens: Handelsbeleid is een zaak voor de Europese Commissie. Maar alleen al op mijn gebied kan ik genoeg hefbomen bedenken die we beter zouden kunnen benutten: meer of minder visa verlenen aan burgers uit een bepaalde staat, grenswachten opleiden, studentenuitwisselingen aanbieden. Uiteindelijk moeten we een deal sluiten waar beide partijen baat bij hebben. Die aanpak was succesvol in Tunesië.

Hoe verliep de deal daar?

Leijtens: Een EU-delegatie had aan de regering in Tunis doorgegeven wat Frontex eerder had gezien: aan de Tunesische kust werden kleine metalen bootjes waarmee je telkens zowat 30 migranten over de Middellandse Zee richting de EU kunt vervoeren. Sindsdien hebben de Tunesische autoriteiten de controle op die vorm van smokkel verscherpt. In ruil daarvoor kreeg Tunis onder andere geld van de EU. Het aantal overtochten is sterk gedaald.

Maar volgens onderzoek van Der Spiegel hebben de Tunesische autoriteiten niet alleen actie ondernomen tegen de smokkelaars – ze hebben ook migranten achtergelaten in het grensgebied met Libië. Midden in de woestijn. Was dat ook onderdeel van de deal?

Leijtens: Ik weet het niet, maar ik ga er niet van uit. Europese diplomaten moeten en zullen ervoor zorgen dat zulke dingen niet meer gebeuren. Het is een kwestie van keuzes: we ontkomen er niet aan om met onze buren samen te werken. Tegelijkertijd kunnen we niet elk gedrag accepteren. Er moet een rode lijn zijn.

Er zijn niet alleen dubieuze partners buiten Europa. Uw voorganger bij Frontex, Fabrice Leggeri, moest aftreden omdat zijn agenten betrokken waren bij illegale pushbacks in de Egeïsche Zee: ze droegen aangehouden migranten over aan de Griekse kustwacht. Vervolgens lieten ze de mensen op zee drijven in reddingsvlotten zonder motor. Gebeuren zulke operaties nog altijd?

Leijtens: Ik ben niet verantwoordelijk voor de Griekse kustwacht. Maar ik krijg nog altijd meldingen van onregelmatigheden in sommige lidstaten. Ik benadruk in al mijn gesprekken dat we zo niet kunnen werken. We hebben beloofd dat we ons zullen houden aan de Europese wetgeving en ik wil laten zien dat dat mogelijk is. Wat ik vooral belangrijk vind: als we lidstaten informeren over mogelijke schendingen van de wet, moeten ze dat serieus onderzoeken – en als het nodig is, moeten er ook gevolgen zijn.

Na scheepsramp voor Griekse kust: ‘Frontex moet zich terugtrekken uit Griekenland’

Volgens de EU-regels moet Frontex ook gevolgen verbinden aan aanhoudende wetsovertredingen. U zou zich bijvoorbeeld kunnen terugtrekken uit de gezamenlijke operatie met de Grieken. Waarom is dat nog niet gebeurd?

Leijtens: De verordening voorziet niet per se in een terugtrekking. We kunnen ook andere maatregelen nemen. Het gaat dan vooral om het materieel dat we meefinancieren. Bij gezamenlijke operaties met EU-staten subsidiëren we bijvoorbeeld de inzet van kustwachtschepen.

U wilt de subsidies van de Griekse kustwacht inperken als ze de wet blijft overtreden?

Leijtens: Ja, dat overweeg ik. Uiteindelijk kan ik het gedrag van nationale grenswachten niet beïnvloeden. Maar het geld is wel mijn verantwoordelijkheid. Ik zal de operationele plannen van Frontex en de veiligheidsautoriteiten ter plaatse aanpassen en nog duidelijker maken dat de rechten van migranten moeten worden gerespecteerd. Dan heb ik een betere basis om de samenwerking te beperken of te beëindigen.

Rusland en Belarus smokkelen opzettelijk migranten naar het Westen om de EU te destabiliseren. Het gevolg? Landen als Polen en Finland weigeren nu asielzoekers. Is dat de toekomst van de Europese grensbewaking?

Leijtens: Ik woon in Polen en was onlangs in het noorden van Noorwegen, aan de grens met Rusland. In dat deel van Europa voelt de dreiging heel reëel aan. Poetin speelt geen spelletjes, je kunt dat niet licht opvatten. Maar Rusland en Belarus testen niet alleen onze grenzen, ze testen ook onze waarden. We moeten een antwoord vinden dat effectief is en toch weerspiegelt wat ons onderscheidt van Poetin.