Fins oud-premier Alexander Stubb roept Von der Leyen tot de orde: ‘Het gaat om mensenlevens’

‘Als ik voorzitter van de Europese Commissie was, zouden de vaccins nu mijn enige obsessie zijn’, zegt Alexander Stubb. Knack sprak met de oud-premier van Finland en Europa-expert over corona, Ursula, Boris en Joe.

Een fris en afgetraind ogende Alexander Stubb – hij is een fanatiek marathonloper en triatleet – staat ons in een lichtgrijze hoody te woord in een videogesprek vanuit het Finse Espoo. De voormalige Finse premier en universiteitsprofessor, die met zijn gezin ook een aantal jaren in Genval in Waals-Brabant verbleef, houdt er een indrukwekkend cv opna. Hij studeerde onder meer aan de London School of Economics, het Europacollege in Brugge en de Sorbonne in Parijs. Zijn vele boeken, artikelen en commentaarstukken over Europese aangelegenheden verraden een door de wol geverfd expert.

Als politicus behoort Stubb in Finland tot de pro-Europese, conservatief-liberale Nationale Coalitiepartij. Hij was zelf ook kandidaat-voorzitter van de Europese Commissie, maar moest het binnen de Europese Volkspartij in 2018 afleggen tegen de Duitser Manfred Weber. Uiteindelijk kreeg Ursula von der Leyen de topfunctie, als eerste vrouw bovendien. Maar de manier waarop Stubb op Twitter het reilen en zeilen van haar Commissie onophoudelijk van commentaar blijft voorzien, doet waarnemers vermoeden dat hij zijn ambities nog niet opgeborgen heeft.

De Europese Commissie ligt zwaar onder vuur vanwege haar vaccinbeleid. Ze zou te traag, te bureaucratisch en te ondoorzichtig handelen.

Alexander Stubb:(lacht) En toch. Met de coördinatie van de nationale coronamaatregelen, een historisch coronaherstelfonds van 750 miljard euro en de onderhandelingen over gemeenschappelijke vaccinaankopen, heeft de Commissie in mijn ogen uitstekend werk verricht. Je moet haast Nigel Farage heten om te zeggen dat de Commissie de coronacrisis vorig jaar slecht heeft aangepakt.

Ik behoor ook niet tot degenen die vinden dat Europa zijn vaccinstrategie te traag uitrolt. De kritiek die nu uit sommige hoofdsteden opstijgt, is onzin. Als voormalig eerste minister herken ik dat patroon meteen: ‘Alles wat slecht gaat, is de schuld van Brussel. Alles wat goed gaat, is dankzij mij.’ Dat is een onverantwoordelijke houding.

Je mag ook geen appels met peren vergelijken – of een club van 27 lidstaten met individuele landen als Israël of het Verenigd Koninkrijk. Wie gelooft nu echt dat we zonder een Europese aankoopstrategie voldoende vaccins hadden kunnen bemachtigen? Jullie komen uit België en ik uit Finland. Denken jullie dat wij, kleine spelers, voldoende onderhandelingsmacht hebben tegenover de farmaceuten? Zonder een gemeenschappelijke strategie hadden Frankrijk en Duitsland alle vaccins gekocht en ons in het beste geval wat dosissen toegestopt. Dat is de harde maar simpele realiteit.

Bovendien bedraagt de vaccinatiekloof met een land als het Verenigd Koninkrijk amper twee à vier weken. Ik vind het triest hoe in de westerse wereld een competitie wordt gemaakt van het aantal inentingen, zeker als het gaat om zulke kleine verschillen. We zullen ook pas op het eind van de rit kunnen beoordelen welk land of welke regio het efficiëntst heeft gehandeld.

Westerse landen hebben op de middellange termijn wel vrijwel alle vaccins ingekocht en zijn niet bereid om farmaceuten te dwingen hun patenten vrij te geven. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) spreekt van een moreel falen en waarschuwt voor de potentieel dramatische economische gevolgen van die vaccinongelijkheid.

Stubb:Het virus kent geen grenzen. Een louter regionale aanpak verbetert niet noodzakelijk de globale situatie, dat spreekt voor zich. Daarom zou ik in de strijd tegen deze pandemie opnieuw de gevleugelde woorden willen herhalen die Mario Draghi tijdens de eurocrisis sprak als voorzitter van de Europese Centrale Bank: we moeten doen whatever it takes. We moeten soepel genoeg zijn om zo nodig regels om te buigen, met name als het gaat om intellectuele eigendomsrechten. Geld en winstmaximalisatie mogen in deze crisis geen rol spelen. Het gaat om mensenlevens.

Hoe kijkt u naar de aanvaring van de Europese Commissie met vaccinproducent AstraZeneca, die zijn leveringsverplichtingen aan de Europese Unie in de verste verte niet nakomt?

Stubb:Daar is de Commissie wél in de fout gegaan. Wie resultaten wil boeken, moet achter de schermen onderhandelen in plaats van openlijk een potje te armworstelen. Ook exportbeperkingen overwegen, was een grote vergissing. Zulke restricties staan haaks op alles waarvoor de EU staat: vrij verkeer van goederen en solidariteit met de rest van de wereld. De Unie gaf daarmee de boodschap: we zijn klaar voor vaccinnationalisme. Dat is totaal verkeerd.

Van nationale regeringen kan ik begrijpen dat ze af en toe de nationalistische trom roeren, omdat ze opnieuw verkozen moeten raken. Dat is bij de Europese Commissie niet het geval. Ursula von der Leyen en de Commissie moeten deze crisis dus gewoon naar beste vermogen managen in plaats van goedkoop punten proberen te scoren.

Deze pandemie zou beleidsmakers ook tot nederigheid en bescheidenheid moeten aanzetten. De manier waarop Boris Johnson opzichtig zijn vaccinatiecampagne viert, vind ik ronduit stuitend. Is de Britse premier vergeten dat in het Verenigd Koninkrijk meer dan 100.000 mensen zijn gestorven aan covid-19? Waar is het respect voor de overledenen en hun naasten? De tabloids bespelen heeft ook niets met leiderschap te maken.

Hier en daar klinkt toch de roep om het ontslag van Ursula von der Leyen. Het helpt ook niet dat ze als niet-verkozen functionaris mee over het Europese vaccinatiebeleid gaat, en daarin ook nog zwaarwegende diplomatieke blunders maakt, zoals het onzalige en kort nadien opnieuw ingetrokken plan om tijdelijk een grens tussen Ierland en Noord-Ierland in te stellen in het kader van de exportcontroles van vaccins.

Stubb:Von der Leyen heeft de afgelopen weken reputatieschade geleden, dat klopt. Ik verwacht ook dat de Commissie nog een heel moeilijke maand februari tegemoet gaat, met name omdat de vaccinleveringen niet zo snel zullen gaan als mensen zouden willen. Maar als de Commissie haar zaakjes weer op orde krijgt, wordt maart al een stuk beter.

Als ik de Commissievoorzitter was, zouden de vaccins mijn enige obsessie en enige agendapunt zijn. Ik zou alles uit de kast halen om ervoor te zorgen dat de bevoorrading omhooggaat, zodat 70 procent van de Europese bevolking rond de zomerperiode gevaccineerd is.

Los daarvan vind ik de snelheid waarmee iemand ontslag neemt of op de brandstapel wordt gegooid een slechte graadmeter voor het democratische gehalte van een politiek systeem. En natuurlijk: als de EU een echte federatie was, hadden we dit soort discussies over democratische legitimiteit niet. Maar de EU is nu eenmaal geen federatie, dus we kunnen daar maar beter mee leren leven.

Is het gesteggel tussen het Verenigd Koninkrijk en Boris Johnson aan de ene kant en de EU aan de andere kant een voorbode van wat ons de komende jaren te wachten staat?

Stubb: Nee, want dit is een tussenfase. Premier Johnson moet nu tot elke prijs bewijzen dat de brexit een succes is. Hij zal doen wat hij kan om het imago van Europa te beschadigen en zijn eigen blazoen op te poetsen. Maar de komende jaren zal de politieke, sociale en economische realiteit doordringen. Door de brexit zal het met het Verenigd Koninkrijk van kwaad naar erger gaan. Economisch zal dat het slechtst presterende land worden in Europa, politiek het meest chaotische en sociaal het meest ingewikkelde. Het zal nog een stuk erger zijn dan wat we de afgelopen vier jaar hebben gezien. De gevolgen van brexit zijn zo verregaand dat geen enkele Britse premier zich er nog voor op de borst zal kunnen slaan.

Intussen mag de EU vooral niet proberen mee te gaan in het I told you so-spelletje dat Johnson speelt. Ze moet het hoofd koel houden en rustig voortwerken.

Uiteindelijk zal de brexit volgens mij uitmonden in een van de volgende twee scenario’s: ofwel vraagt het Verenigd Koninkrijk over een jaar of tien opnieuw het EU-lidmaatschap aan, ofwel wordt het ontmanteld en krijgen we een verenigd Ierland en een onafhankelijk Schotland. Dat zijn uiteraard voorspellingen, dus ik geef ze mee voor wat ze waard zijn. Feit is: Boris Johnson mag de komende maanden zo hard victorie kraaien als hij wil, uiteindelijk zal hij – of zal zijn opvolger – zich hoe dan ook moeten focussen op extreem lastige binnenlandse problemen.

Kunnen we, met het oog op toekomstige gezondheidscrisissen, lessen trekken uit de manier waarop de Europese Commissie en de lidstaten de coronacrisis hebben aangepakt?

Stubb:Het is nog te vroeg voor conclusies. Algemeen kun je stellen dat burgers van de EU en van hun nationale regeringen een soort beleidsutopie lijken te verwachten, met perfecte oplossingen. Maar zo werkt het niet. Beleid is nooit optimaal.

Dat zien we zeker ook in deze crisis. Want niet alleen het virus muteert. Als gevolg van die mutaties verandert ook de manier waarop we het moeten bestrijden. De ene week gaat dat beter dan de andere, daaraan valt niet te ontkomen. Vorig jaar ging het beleid vooral om lockdowns, financieel-economische stabiliteit en onderhandelingen over vaccinaankopen. Dit jaar zal de focus liggen op de vaccinatiecampagne en de politieke gevolgen van de crisis. Het lijdt geen twijfel dat regeringen zullen vallen door deze pandemie.

De EU gaat er in crisistijd meestal op vooruit, zo wil de klassieke analyse. Volgens mij verloopt dat in een aantal fases. Eerst is er de crisis, dan volgt chaos en vervolgens komen de lidstaten en het Europees Parlement samen tot een suboptimale oplossing. Nu bevinden we ons in de derde fase. Pas bij een volgende crisis, wanneer we opnieuw ondervinden dat de huidige Europese beleidsinstrumenten tekortschieten in transnationale gezondheidscrisissen, zal de Europese Commissie op dat gebied wellicht meer macht krijgen. En dan moet ze gewoon accepteren dat met die toegenomen verantwoordelijkheid ook de kritiek groeit, en beter leren omgaan met wat critici haar voor de voeten gooien.

Voor het eerst gaat de Commissie zichtbaar over de levens van Europese burgers in een sanitaire noodsituatie, maar ze heeft, zoals u aangeeft, weinig bevoegdheden op dat vlak. Moet de Conferentie over de Toekomst van Europa die op stapel staat daar verandering in brengen?

Stubb: Ik heb al een aantal Europese Intergouvernementele Conferenties van dichtbij meegemaakt, onder meer die van Amsterdam en Nice, als lid van het Finse onderhandelingsteam. Maar ik geloof niet dat oplossingen voor nieuwe crisissen via die weg zullen ontstaan. Nieuwe stappen in de Europese integratie komen, zoals gezegd, doorgaans tot stand tijdens of in de nasleep van grote crisissen. Denk aan de eurocrisis. De Conferentie over de Toekomst van Europa zou nooit het Europees Stabiliteitsmechanisme of de Europese bankenunie hebben voortgebracht. Zal die conferentie dit jaar de grondslag leggen van een gezondheidsunie? Waarschijnlijk niet. Maar het is wel een goed idee om dat thema al aan te snijden.

Hoe ziet u de trans-Atlantische relaties tussen de EU en de Verenigde Staten in de komende jaren onder de nieuwe Amerikaanse president Joe Biden?

Stubb: Zoals velen in Europa ben ik ontzettend blij met de verkiezing van Joe Biden. De jaren met Donald Trump waren bijzonder lastig. Normaal gesproken weet je ongeveer wat je hebt aan een Amerikaanse president. Of het nu een Democraat of een Republikein is: er is een zekere mate van voorspelbaarheid en continuïteit, zeker in de trans-Atlantische relaties. Met Donald Trump had je dat niet. Het was buitenlandbeleid via Twitter.

Joe Biden zal wat van het oude vertrouwde Amerika terugbrengen, met naast een sterk trans-Atlantisch partnerschap ook een vernieuwd multilateralisme. Dat uit zich al in de terugkeer van de VS naar de WHO en het klimaatakkoord van Parijs, en in een sterk engagement voor de NAVO.

Europa zal de komende jaren dus opnieuw een sterker bondgenootschap met de VS krijgen. Maar we moeten wel beseffen dat we vandaag in een andere wereld leven dan in 2008 of 2016. Sommige Europese lidstaten pleiten ook voor meer zogenoemde strategische autonomie op het gebied van veiligheid en buitenlands beleid, los van de Amerikanen. En als Trump opnieuw was verkozen, had Europa ook kunnen zeggen: ‘Als het zo zit, doen we gewoon voluit ons eigen ding met China, met Iran. Dan regelen we onze eigen zaakjes in Syrië, in Rusland.’ Met Joe Biden in het Witte Huis wordt het lastiger voor de EU om een eigen koers te varen. Dat is een goede zaak, want ik geloof sterk in het trans-Atlantische partnerschap.

De EU heeft eind vorig jaar wel een controversieel principeakkoord met China bereikt over een investeringsverdrag, zonder te wachten op Bidens aantreden.

Stubb: Dat verdrag, dat voor een meer evenwichtige handel tussen de EU en China moet zorgen, zit al vijftien jaar in de pijplijn. Het was hoog tijd om af te ronden. Het verdrag zal de Europeanen ook meer manoeuvreerruimte bieden in toekomstige handelsgesprekken met China, of de Amerikanen dat nu leuk vinden of niet. Mogelijk zullen we in de toekomst nog meer van zulke acties zien.

Nu, als de relatie tussen China en de VS heel antagonistisch wordt, zullen de Europeanen het natuurlijk moeilijk krijgen om een totaal ander standpunt in te nemen dan de Amerikanen.

President Biden pleitte in zijn eerste grote buitenlandspeech voor een agressievere houding tegenover China en Rusland. Moet Europa de Amerikanen daar dan in volgen?

Stubb: Ik ben altijd meer voor diplomatie dan voor agressie. We moeten samenwerken met de VS, want we delen dezelfde waarden. Maar tegelijk kan de EU ook wat meer gezond verstand en soepelheid in zijn buitenlandse beleid introduceren. De VS zijn, ongeacht wie er aan de macht is, doorgaans heel partizaan, nationalistisch en opmerkelijk eensgezind als het gaat om China. Ze zien China als een te duchten concurrent voor de wereldhegemonie en soms als een regelrechte vijand. Voor de EU ligt dat anders. Van hieruit bekeken is China hooguit een strategische concurrent.

Als het over Rusland gaat, zal de nieuwe Amerikaanse regering het zonder enige twijfel over een compleet andere boeg gooien. Want op veel manieren had president Vladimir Poetin Donald Trump toch in zijn zak. Dat is overduidelijk niet het geval met Joe Biden. Als je kijkt naar wat er nu in Rusland gaande is, met de vergiftiging, de arrestatie en de veroordeling van oppositiepoliticus Aleksej Navalny, zal het voor de EU haast onmogelijk worden om nog eigen accenten te leggen in de relatie met Rusland. Het zal niet anders kunnen: we moeten onze tanden laten zien.