Filosoof Ivan Krastev over de impact van de pandemie: ‘Er ontbreekt iets belangrijks: de koffiepauze’

Amper drie maanden na het begin van de Europese lockdown heeft Ivan Krastev zijn politieke analyse van de coronacrisis klaar: Is It Tomorrow Yet? De Bulgaar, een van de meest originele denkers over het nieuwe Europa, ziet vooral interessante paradoxen.

Meneer Krastev, waar hebt u de periode van de lockdown doorgebracht?

ivan krastev: In Bulgarije, bij vrienden op het platteland. We wonen al tien jaar in Wenen en de gezondheidszorg in Oostenrijk is natuurlijk beter, maar we zijn teruggekeerd naar Bulgarije, tot mijn eigen verrassing.

Waarom?

Krastev: Ik was me er niet van bewust, maar blijkbaar zoekt een mens in momenten van gevaar zijn toevlucht in zijn land van herkomst. Er wonen tegenwoordig veel Bulgaren in het buitenland, maar 200.000 van hen zijn na het uitbreken van de pandemie teruggekeerd. Ik denk dat het belangrijk is om bij vertrouwde mensen te zijn, op vertrouwde plekken. En ook je moedertaal geeft je een gevoel van veiligheid. Ik herinner me uit een van de vele Russische spionagefilms die ik in mijn jeugd heb gezien dat het gevaarlijkste moment voor een Sovjetagente in het buitenland was toen ze moest bevallen. Van pure pijn en angst begon ze Russisch te praten en werd ze ontmaskerd.

Hoe erg is de pandemie in Bulgarije?

Krastev: Dat valt mee. Er zijn ongeveer 4000 infecties, en tot nu toe zijn iets meer dan 200 mensen gestorven aan covid-19. Het is niet helemaal duidelijk waarom dat zo is. Een reden zou kunnen zijn dat veel Bulgaren bang zijn voor Bulgaarse ziekenhuizen en zich daarom strikt aan de regels houden.

Was u erg bezorgd toen de pandemie uitbrak?

Krastev: In het begin niet. Een vriend die voor The Wall Street Journal in Berlijn werkt, belde me begin maart op en zei: ‘Dit wordt serieus. Het zal alles veranderen. Het eerste wat ik daarna deed, was mijn dochter bellen in Spanje en zeggen dat ze moest terugkeren.’

Terugkeren naar huis en de familie verzamelen: de helft van de wereld reageerde op die manier. En hoe dacht de filosoof daarover?

Krastev: Ken je dat? Je zit in een trein te praten met de persoon in de stoel naast je en plotseling rijd je een tunnel in. En je stopt met praten. De duisternis maakt een einde aan het gesprek. Net als iedereen besefte ik al snel dat er hier iets groots aan de hand was. Onze politieke verbeeldingskracht is bepaald door oorlogen en revoluties. We weten altijd graag wie welk doel wil bereiken, en met welke middelen. Plotseling gebeurt er iets zonder dat er spelers bij betrokken zijn. Een virus heeft geen motief. Omdat ik op medisch vlak niet zo onderlegd ben, dreigde ik een soort amateurviroloog te worden. Ik lees historische boeken, bijvoorbeeld over de Spaanse griep, die meer mensen het leven heeft gekost dan de Eerste Wereldoorlog. Wist u dat er 80.000 boeken zijn geschreven over de Eerste Wereldoorlog, maar slechts 400 over de Spaanse griep? We zijn die bijna vergeten. En ik vraag me af of we ons covid-19 zullen blijven herinneren.

Wat denkt u?

Krastev: Dat kan ik natuurlijk niet weten. Maar het is interessant om erover na te denken. De tweede vraag was: als we ons corona blijven herinneren, wat dan precies? We kregen te horen dat we thuis moesten blijven als we de mensheid wilden redden. Dat wil zeggen dat er geen heldendom is. En het betekent ook dat de grootste uitdrukking van solidariteit met anderen erin bestaat ze niet op te zoeken. Dus deden we niets en werden compleet individualistisch.

Denkt u dat er een terugkeer naar de oude normaliteit mogelijk is?

Krastev: Hoe meer de angst verdwijnt, hoe minder we zullen erkennen dat de dreiging reëel was. Op voorwaarde dat er geen tweede of derde golf plaatsvindt. En toch geloof ik dat er iets is veranderd. Er is een beroemde roman van José Saramago: De stad der blinden. Er breekt een besmettelijke ziekte uit, mensen worden blind, ze belanden in een leeg krankzinnigengesticht, bewaakt door soldaten die zelf bang zijn ziek te worden, het is een soort concentratiekamp. De epidemie eindigt net zo abrupt als ze begon. Een van de personages zegt: ‘We zijn blind, blinden die zien, ziende blinden die niet zien.’ Het zijn niet de epidemieën die de samenleving veranderen, maar ze laten ons de waarheid zien over onze samenleving. We zien wat we daarvoor niet konden zien.

Wat hebben we bijvoorbeeld niet gezien?

Krastev: De wereld was eerder al door ingrijpende crisissen veranderd, maar we bleven doen alsof dat niet zo was. We hebben de bestaande ziekten van het systeem niet gediagnosticeerd. De huidige crisis werd gewoon gezien als een triviaal vervolg van vorige crisissen. Inperking van de burgerrechten, noodwetten, controle? Het herinnert aan de discussies over de oorlog tegen terreur. Coronabonds? Daarin ziet men een herhaling van de financiële crisis. Het debat over de grenzen en de opkomst van het nationalisme? Een heruitgave van de migratiecrisis. Dat overtuigt mij niet.

Het klinkt toch logisch?

Krastev: Er bestaat een beroemd experiment uit de waarnemingspsychologie. Je toont proefpersonen tekeningen van katten, veel en snel na elkaar. En je vraagt mensen wat ze zien. Katten, katten, katten. Vervolgens worden er een paar tekeningen van honden aan toegevoegd, maar de testpersonen blijven geloven dat ze alleen maar katten zien. In het derde deel van het experiment worden de mensen uit hun routine gehaald door ze even bij hun naam te noemen. Door de afleiding blijken ze de honden ineens wel op te merken. We zien alleen dingen waaraan we gewend zijn.

Waarin verschillen de respectievelijke crisissen?

Krastev: De tolerantie voor de inperking van de burgerrechten is tegenwoordig bijvoorbeeld groter. Mensen zijn bang om besmet te raken en anderen te besmetten, tegelijkertijd is er geen behoefte aan een klokkenluider die onthullingen doet over overheidsmaatregelen, iedereen is ervan op de hoogte. Tijdens de financiële crisis zeiden de Duitsers tegen de Grieken: jullie hebben ervoor gekozen zo veel schulden te maken, jullie moeten er zelf de gevolgen van dragen. Dit keer is het niet de schuld van de zwakke landen in Europa. Interessant is dat het debat destijds werd gedomineerd door de idee van solidariteit, zonder dat er herverdeeld werd. Dit keer primeren de nationale belangen voor de EU-landen, maar ze brachten toch een gigantisch hulppakket bij elkaar.

De grenssluitingen zijn een terugval tot het tijdperk van de natiestaten.

Krastev: Ik denk dat dit twee verschillende vormen van nationalisme zijn. De migratiecrisis ging over etnisch nationalisme, over afkomst. Vreemdelingen moesten worden buitengesloten. Dit keer gaat het om territoriaal nationalisme, de poging om de bevolking binnen de staatsgrenzen te beschermen tegen het virus. Er zit een logica in. Omdat je aan je eigen mensen moet uitleggen dat je bekommerd om hen bent. En daar is ook niets mis mee. Toen de Portugese regering de lockdown aankondigde, zei ze: iedereen die hier woont, wordt beschouwd en behandeld als een burger van dit land, ongeacht de asiel- of naturalisatieprocedures. Vreemdelingen waren op dat moment bijvoorbeeld de Bulgaren die wel wilden terugkeren naar Bulgarije maar daar niet welkom waren omdat men er bang was dat ze het virus zouden meebrengen. De plaats waar je verblijft, is dit keer van groter belang dan je paspoort.

Zal er voor u aan de universiteit veel veranderen?

Krastev: Evenmin als sommige domeinen van de wetenschap zullen universiteiten kunnen terugkeren naar de oude normaliteit. Universiteiten zullen het aantal buitenlandse studenten zien afnemen. Hun internationaal karakter zal tanen en ze zullen financieel verlies leiden. En wat mijn eigen werk betreft: in de 69 dagen van mijn quarantaine werden 14 reizen geannuleerd. We zullen in de toekomst minder reizen. Zoomconferenties kunnen dat niet vervangen. Er ontbreekt iets belangrijks: de koffiepauze.

De toevallige gesprekken.

Krastev: Die zijn het belangrijkst. De intensiteit van de intellectuele contacten is weg. Ideeën zijn als virussen die elkaar besmetten. Online krijg je geen infecties.

Eigenlijk, schrijft u, creëert de pandemie vooral paradoxen. Niets lijkt bij elkaar te passen.

Krastev: Toen de crisis uitbrak, zagen we het als een enorme politieke ontwrichting. Maar dat klopt niet.

Waarom niet?

Krastev: Tot nu toe heeft deze crisis geen nieuwe politieke hoofdrolspelers en geen nieuwe verdelende krachten voortgebracht. Na de twee wereldoorlogen wijzigde de hele politieke setting, alles werd herdacht, de landen, de systemen, de spelers. Ik heb een enquête gezien uit twaalf EU-landen, die aantoont dat mensen zich overal op dezelfde manier gedroegen en gepolariseerd raakten, ongeacht de politieke context. Klimaatactivisten voelen zich bevestigd omdat het ineens zo gemakkelijk leek om vliegtuigen aan de grond te houden. Extreemrechtse nationalisten ook, omdat hun eis tot sluiting van de grenzen leek te zijn ingewilligd.

Waarom is tijdens de pandemie de indruk ontstaan dat de mensheid moet omkeren?

Krastev: Er lijkt iets groots te zijn gebeurd, maar we weten niet precies wat het betekent. De westerse samenlevingen hadden het einde van het menselijk leven uit hun dagelijkse realiteit verdrongen. Natuurlijk stierven er mensen, maar de dood werd gezien als iets onnatuurlijks. Zelfs als een bejaarde persoon stierf, was er wellicht een medische fout gebeurd. Met het virus was de dood terug. En in tegenstelling tot eerdere epidemieën, die alle leeftijdsgroepen troffen en waarbij mensen blij waren met ieder kind dat overleefde, was het dit keer bijzonder uitdagend en stresserend dat het virus de ouderen doodde. De paradox is dat diegenen die men vandaag redt, morgen zullen sterven.

De pandemie gaat wereldwijd, maar de antwoorden worden gegeven door de nationale staten. Is het tijdperk van de globalisering voorbij?

Krastev: Eigenlijk zou covid-19 de drijvende kracht achter de globalisering moeten zijn. Er is een gemeenschappelijk, wereldwijd belang om de pandemie te verslaan, en wat gebeurt er? De wereld vindt geen gezamenlijke oplossing. De twee machtigste landen, de VS en China, vergroten hun conflict. In het tijdperk van de mondiale toeleveringsketens leek de onderlinge afhankelijkheid een bron van veiligheid: economieën hadden elkaar nodig. Maar nu is de wereldwijde toeleveringsketen doorbroken. Nu zien staten zichzelf niet langer als onderdeel van de toeleveringsketen, maar als opslagplaatsen, die zelf de producten fabriceren en opslaan, zodat ze niet langer afhankelijk zijn van bijvoorbeeld de levering van medisch-technologische producten uit China. Afhankelijkheid wordt nu gezien als een bron van onveiligheid.

Autocratische, nationalistische regimes zouden daarvan moeten profiteren.

Krastev: Dat is wat het gezond verstand zegt. Maar wat als dat misleidend is? Natuurlijk is het logisch dat autoritaire regimes er baat bij hebben. Ze houden van crisissen, maar niet van deze.

Waarom niet?

Krastev: Omdat autoritaire leiders de crisissituaties die ze onder controle willen krijgen graag zelf creëren, of toch zeker zelf kiezen. Ze willen alleen het podium bespelen dat ze voor zichzelf hebben uitgezocht. De Duitse rechtsfilosoof Carl Schmitt heeft daar een mooie metafoor voor gevonden: de dictator probeert God te zijn. Maar God lost de problemen die anderen hebben gecreëerd niet op. Op het moment dat de crisis uitbrak, moesten ze zich gedragen. Geen wonder dus dat Bolsonaro of Loekasjenko eerst zei: er is geen covid-19. Trump moest er eerst toe gedwongen worden om de ernst van de situatie in te zien.

Waar zijn de autocraten bang voor?

Krastev: Dat ze zullen worden vergeleken met anderen. De crisis heeft landen in staat gesteld om buitengewone maatregelen te nemen, maar ook elke burger om te vergelijken welke regeringen betere acties ondernemen dan hun eigen regering.

U schrijft: de noodtoestand beperkt de rechten van de burgers en vergroot paradoxaal genoeg hun macht.

Krastev: De crisis heeft de politieke verbeelding van het publiek de vrijheid gegeven, maar de verbeelding van de elites verlamd. Zij hopen nog steeds dat de wereld zal terugkeren naar zijn vroegere toestand.

Zijn democratieën beter in staat om de crisis het hoofd te bieden?

Krastev: Dat denk ik ook niet. Het hangt niet af van de regeringsvorm om de juiste maatregelen te nemen.

Omdat iedereen, op een paar uitzonderingen na, hetzelfde deed?

Krastev: En daarvoor is er vertrouwen nodig van de bevolking in de maatregelen en in de staat – wat ook in autoritaire landen bestaat. In een crisis als deze zijn burgers bereid om beperkingen van hun rechten te accepteren. Wat ze niet accepteren, is een passieve overheid. De vraag hoe efficiënt en strikt een staat optreedt, is in dit geval veel belangrijker dan de vraag naar het politieke systeem. We zijn geneigd om op alle vragen een eenvoudig antwoord te zoeken. Maar deze crisis vernietigt het patroon van het luie denken.

Overal kwam er een lockdown. Sommigen — en het zijn niet allemaal mafkezen — vinden de maatregelen totaal overdreven.

Krastev: We zijn gedoemd om te overreageren. Wanneer er een ramp gebeurt in een kerncentrale in het verre Japan, besluiten de Duitsers kernenergie geleidelijk af te bouwen. De moderne wereld moet denken in worstcasescenario’s, omdat ze zich bewust is van haar zelfvernietigende kracht. Er zijn situaties waarin men met enkele correcties niet ver komt. In feite heeft het virus de wereld vooral geïnfecteerd met totale onzekerheid. We kennen de ware aard van het virus niet. We weten niet wat we moeten doen. We weten niet hoeveel tijd we hebben.

De meeste coronadoden zijn mensen van boven de zestig.

Krastev: Maar niemand die dat op voorhand wist. Als je weinig of niets weet, doe je hetzelfde als iedereen. Anders loop je het risico later het verwijt te krijgen dat je niet hebt gedaan wat alle anderen hebben gedaan.

Zoals dat in Zweden gebeurt.

Krastev: De Zweden waren zo zelfverzekerd dat ze een andere strategie besloten te volgen. In vergelijking met andere landen is het vertrouwen in de regering daar bijzonder groot. Het lijkt bijna een nationale trots: wij pakken de dingen anders aan. Maar de sterftecijfers liggen veel hoger dan in de andere Scandinavische landen. Het idee was om de economische gevolgen van een lockdown te voorkomen en de normaliteit te handhaven. Maar volgens de prognoses zal de economische achteruitgang ernstiger zijn dan in Duitsland, Polen of Oostenrijk. Zelfs als de fabrieken open blijven, ontbreken de onderdelen uit de wereldwijde toeleveringsketen die in de Volvo’s moeten worden ingebouwd.

Er is geen andere oplossing dan een overreactie?

Krastev: We hebben geen andere optie. Het is een deel van de prijs die we betalen. Als landen als China, Italië en Spanje niet hadden besloten om voor de lockdown te gaan, zouden de meeste landen hen waarschijnlijk zijn gevolgd.

Kunnen we zeggen dat Zweden de uitzondering is die de andere landen nodig hebben om hun eigen maatregelen aan af te toetsen?

Krastev: Je hebt het tegengestelde concept nodig, anders zou niemand kunnen weten of het goed was.

Geldt het principe van de nabootsing ook voor het einde van de lockdown?

Krastev: Dat zou een vergissing zijn. Want de situatie is in elk land heel anders. Maar wat buurlanden doen, beïnvloedt toch het beleid. Als Oostenrijk de lockdown versoepelt, kan Duitsland niet doen alsof er niets aan de hand is. Je moet op dit moment, veel meer dan aan het begin van de crisis, heel goed kunnen verklaren waarom je al dan niet iets doet. Het vertrouwen dat de bevolking in de overheid stelt, hangt daar alleen van af. Bovendien wordt de versoepeling van de lockdown gestimuleerd door economische overwegingen en leidt dat tot de vraag wat belangrijker is: het aantal infecties of het aantal werklozen. Dit zou het punt kunnen zijn waarop de burgers niet meer volgen en zelf de macht in handen nemen, zoals ik eerder al aangaf. De vroegere angst voor het virus zou kunnen omslaan in woede.

Wie uitzonderlijke omstandigheden moet verdragen, wil graag bevestigd weten dat het allemaal juist is. Is dat een reden waarom we afwijkende meningen eerder lijken af te straffen?

Krastev: Tijdens een crisis als deze conformeren we ons allemaal. Dat hebben we de afgelopen maanden allemaal zelf ervaren. Op een gegeven moment verdeelde de lockdown de gemoederen op een zeer emotionele manier. Het werd bijvoorbeeld ineens een cruciale vraag of je ouders nog leven. En ook hoe oud je zelf bent. Mensen tussen de 55 en 65 jaar oud voelen zich nog steeds 40. En plotseling krijgen ze te horen dat ze kwetsbaar zijn. Wie minder kwetsbaar is, is vaak onvoorzichtig, vooral jongeren. De pandemie is dus precies het tegenovergestelde van de klimaatcrisis, waarin de jongeren zeiden: jullie ouderen hebben geleefd op een manier die onze toekomst in gevaar brengt. Nu zeggen de ouderen: jullie brengen ons in gevaar omdat we jullie keuzes met ons leven kunnen bekopen.

Zijn de rellen in de VS gerelateerd aan de pandemie? Het aandeel arme en zwarte mensen onder de coronadoden is hoog.

Krastev: Voor Amerika geldt hetzelfde als voor alle andere landen: de crisis verduidelijkt alleen maar de bestaande situatie. Als je mensen vraagt om thuis te blijven, ga je ervan uit dat ze een huis hebben, maar voor veel mensen is dat niet het geval. In geen enkel ander land wordt zo’n groot deel van het bruto binnenlands product aan gezondheid besteed. Maar het rijkste land ter wereld is niet in staat om te zorgen dat zo veel mogelijk mensen ervan profiteren? Een Amerikaanse journalist schreef onlangs: Lets face it – we are a failed state, we zijn een mislukte staat. Dat besef is schokkend. Het gaat verder dan alleen het besef dat de president fout is, of dat de doodstraf verkeerd is. De Amerikaanse droom is aan diggelen geslagen. Arme en zwarte mensen zijn uitgesloten van die droom, maar grote delen van de middenklasse ook. Bij protesten in de jaren zeventig waren er af en toe nog Amerikaanse vlaggen te zien. Omdat mensen het idee hadden dat Amerika weer Amerika moest zijn. Het systeem werd uitgedaagd om het systeem te redden. Dat is niet meer zo. Het lijkt wel of beide partijen niet meer weten wat Amerika is.

Er is hoop dat het land zich na de komende presidentsverkiezingen herstelt.

Krastev: Ik denk dat dat valse hoop is. We keren niet terug naar hoe het vroeger was. We kunnen Amerika niet meer zien zoals we dat lang hebben gedaan. En dat zegt uitgerekend een Oostblokker, een vertegenwoordiger van een generatie die als geen andere veramerikaniseerd was. Dat Europa alleen staat op deze wereld, was ook al voor de pandemie duidelijk. Wat de crisis heeft veranderd: mensen geloven weer sterker in hun land en in het idee van veiligheid, maar willen toch meer Europese samenwerking. Dat is niet omdat ze geen vertrouwen hebben in hun eigen land, maar omdat het de enige manier is om ervoor te zorgen dat hun land relevant blijft. Het gaat hier niet zozeer om het idee van Europees federalisme als wel om Europees protectionisme.

Wat betekent dat precies?

Krastev: Dat we ons moeten beschermen tegen de VS en China. Dat betekent niet dat Europa terugkeert naar het nationalisme van de 19e eeuw. Voor de Europeanen is de EU de enige mogelijke redding, terwijl de VS in verval is en China een steeds agressiever beleid voert. We zijn geen gemeenschap uit vrije wil, maar verbonden door het lot. Elke menselijke samenleving heeft zoiets als een overlevingsinstinct, en dat instinct zegt nu: alleen als Europa kunnen we overleven, niet als een afzonderlijk land. In dit opzicht heeft corona ook de Europese landen op elkaar afgestemd. Wij Europeanen hebben ingezien dat we erg alleen staan op de wereld.