Europakenner Luuk van Middelaar: ‘De Europese Unie heeft zich oorlogspartij verklaard’

‘Rusland heeft met deze agressie in Oekraïne afscheid genomen van de Europese beschavingsruimte’, vertelt historicus Luuk van Middelaar.

‘De Russische invasie van Oekraïne kwam als een regelrechte opdonder voor Europa,’ vertelt de Nederlandse historicus en politiek filosoof Luuk van Middelaar. ‘Plots reden de tanks zich in het slijk vast zoals we dat sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer hadden gezien.’

Van Middelaar is voor een conferentie in de Humboldt Universiteit te Berlijn. Niet veel verderop, in de Duitse Bondsdag, sprak bondskanselier Olaf Scholz op 27 februari het parlement voor de eerste keer sinds 1945 op een zondag toe. Hij sprak er over een ‘Zeitenwende’, een historische ommekeer. ‘En gelijk heeft hij’, vindt Van Middelaar. ‘Sinds 24 februari bestaat er in Duitsland opnieuw een besef van kwetsbaarheid. Het leger komt er opnieuw centraal te staan. Nota bene de Groenen, de tweede grootste regeringspartij, trekken er meer geld voor uit dan voor de klimaatomslag. Als de grootste en meest centraal gelegen EU-lidstaat de tanker zo omgooit, dan heeft dat onvermijdelijk een enorme weerslag op de rest.’

Scholz was niet de enige die op 27 februari een toespraak hield.

Van Middelaar: Precies. Onder de noemer van de ietwat orwelliaans klinkende Vredesfaciliteit kondigden commissievoorzitter Ursula von der Leyen en buitenlandvertegenwoordiger Josep Borrell financiële steun voor militaire hulp aan. Een bedrag dat inmiddels tot twee miljard euro is opgelopen. Daarmee is de Europese Unie, toch een vredesproject, de Rubicon overgestoken. We verklaarden ons feitelijk oorlogspartij, weliswaar in steun van een partner die onmiskenbaar wordt aangevallen.

We zijn nu ruim honderd dagen later …

Van Middelaar: … en kijk wat er op die korte tijd allemaal gebeurd is. Zes sanctiepakketten, een razendsnelle energieomslag, de opvang van miljoenen vluchtelingen en de herwaardering van de NAVO. Vanuit een historisch perspectief zijn zulke verschuivingen ronduit indrukwekkend. Bovenal voelt de Russische agressie toch ook aan als een Europese landoorlog. Het gaat om het hier om ons eigen continent, om buurlanden van Rusland. De oorlog in Oekraïne versterkt als het ware de Europese publieke sfeer. We weten intussen dat crisissen de Europese Unie doorgaans sterker maken, maar de reactiesnelheid is de afgelopen vijftien jaar toch enorm toegenomen. Het helpt natuurlijk dat de instrumenten die eerder werden ontwikkeld opnieuw kunnen worden gebruikt: eerst kochten we samen vaccins, nu kopen we samen gas.

Is met name West-Europa na de Russisch-Georgische oorlog in 2008 en de annexatie van de Krim in 2014 naïef geweest over de motieven van Russisch president Vladimir Poetin?

Van Middelaar: Sinds het begin van de oorlog vragen sommigen om verontschuldigingen van voormalig Duits bondskanselier Angela Merkel, maar dat hoeft ze helemaal niet te doen. Als historicus weet ik maar al te goed dat het achteraf gemakkelijk kraaien is. Georgië had wel een waarschuwing kunnen zijn, maar de toenmalige Georgische regering heeft zichzelf toen ook laten provoceren. Ook de pogingen van Merkel en de toenmalige Franse president François Hollande na 2015 zijn volop verdedigbaar. Met de Minsk-akkoorden hebben ze voor een staakt-het-vuren gezorgd dat ondanks alle inbreuken erop veel levens heeft gered – vergeet niet dat er toen al meer dan tienduizend mensen waren omgekomen. Ze konden de opgebouwde spanningen nog beteugelen en daarmee de huidige oorlog acht jaar uitstellen, wat Oekraïne de tijd heeft gegeven om zich te bewapenen. Het was simpelweg een compromis, en compromissen zijn zelden fraai.

Ook nu wordt er nagedacht over een eventueel vergelijk tussen Oekraïne en Rusland. Politici schermen vaak met de termen ‘winst’ en ‘verlies’, maar onduidelijk is wat ze precies inhouden.

Van Middelaar: Ik vrees dat er daar geen feestelijk antwoord op bestaat. Een oorlog kan eindigen wanneer de ene partij wint en de andere zich daarbij neerlegt – in dit geval een heel onwaarschijnlijk scenario. Noch Rusland noch Oekraïne kan de ander tot overgave dwingen. Een andere optie is een overeenkomst tussen de twee, die wegens de regelrechte brutaliteit van deze oorlog waarschijnlijk nog veel onrechtvaardiger zou aanvoelen dan in 2015. Een lang aanslepende oorlog is het meest waarschijnlijk scenario, in het beste geval consolideert er zich een relatief stabiele frontlijn. De oorlog in Oekraïne doet wat denken aan het conflict tussen Israël en Palestina of de fragiele vrede in Noord-Ierland: het is een onmogelijke situatie, we kunnen niet anders dan ermee om te leren gaan. Oekraïne zal nu eenmaal altijd een buurland hebben dat groter en machtiger zal zijn. Dat is een pijnlijke, maar realistische vaststelling. Wel heeft Rusland met deze agressie afscheid genomen van de Europese beschavingsruimte. Er is een streep getrokken, met Rusland langs de ene en Oekraïne langs de andere kant. En zo lijkt het wel alsof de geschiedenis zich in gekruist rijmschema herhaalt: met het einde van de Koude Oorlog opende McDonalds voor het eerst een filiaal in Rusland, nu is het laatste filiaal er terug gesloten.

De Europese Commissie stelt voor om Oekraïne de status van kandidaat-lidstaat te geven. Een goed idee?

Van Middelaar: Voor Oekraïens president Volodymyr Zelensky en Von der Leyen vordert de oorlog een morele en historische noodzaak van Europees lidmaatschap. Geef ze eens ongelijk: net zoals in de jaren ’90 beleven we de geschiedenis in volle galop. Toch zie ik twee bezwaren: het is moeilijk voorstelbaar dat het land tot de EU toetreedt voordat het lid wordt van de NAVO. Het is geen toeval dat alle voormalige Oostbloklanden precies dat traject hebben afgelegd. Veiligheid komt eerst en de EU is niet in staat om Rusland af te schrikken, laat staan zich ertegen te verdedigen. Daarnaast is vrijwel iedereen het erover eens dat de EU te weinig geopolitiek handelingsvermogen heeft om de uitdagingen van de toekomst met vertrouwen tegemoet te treden. Er is meer slagkracht nodig op vlak van buitenlandbeleid en de Commissie moet daadkrachtiger kunnen optreden om het respect voor de rechtsstaat af te dwingen. Dus is een flinke verdieping nodig. Maar het is zeer de vraag of de lidstaten die nu het luidst om uitbreiding roepen, zoals Polen of de Baltische staten, dat zien zitten.

Over Europese buitenlandpolitiek wordt al lang gezegd dat unanieme besluitvorming onder de lidstaten plaats moet maken voor een gekwalificeerde meerderheid. Maar willen we werkelijk dat landen ooit tegen hun zin verplicht zouden worden om aan operaties deel te nemen?

Van Middelaar: Het is een moeilijke kwestie. De eenparigheid van stemmen draagt er inderdaad toe bij dat lidstaten gehoord worden, zich betrokken voelen en dat de gezamenlijke beslissing uiteindelijk ook wordt uitgevoerd. Dat laatste is bij buitenlandse operaties van cruciaal belang. Tegelijkertijd is evenwel duidelijk dat unanimiteit een enorm obstakel vormt: Hongaars premier Viktor Orbán kon een gefaseerd Europees olie-embargo wekenlang tegenhouden en uitzonderingen bedingen. We moeten dus op zoek naar een manier om daar omheen te werken.

Een verdragswijziging, zoals het Europees Parlement en enkele lidstaten bepleiten?

Van Middelaar: Op dit moment geloof ik daar niet in. Waarom zou Orbán zijn handtekening plaatsen onder iets wat hij absoluut niet wil. We mogen ons niet verliezen in complexe discussies terwijl er in Oost-Oekraïne honderden doden vallen. Nee, we moeten kijken naar de bestaande mogelijkheden. De afgelopen 15 jaar is de Unie er ook in geslaagd oplossingen te vinden binnen de bestaande structuren.