‘Europa, Rusland, China: is dat voor Donald Trump nu één pot nat?

‘Machtspolitiek is niet nieuw: al 2000 jaar werken grootmachten samen, concurreren of vechten ze met elkaar, in immer wisselende constellaties. Wij Europeanen waren gestopt daarover na te denken; we zetten onze gedachten nu best snel op orde’, schrijft expert geopolitiek Sven Biscop.

De VS en Europa zijn bondgenoten, of dat is toch wat wij nog steeds willen geloven. Dat betekent niet dat ze geen economische concurrenten zijn, of dat ze niet van mening kunnen verschillen over specifieke punten van buitenlands beleid. Maar ze weten dat ze, als het erop aankomt, aan dezelfde kant staan.

Daarom trachten ze op de echt belangrijke kwesties uiteindelijk altijd de eenheid te bewaren, als doel op zich. Waarmee ze ingaan tegen Lord Palmerston’s bekende uitspraak dat staten noch eeuwige vrienden noch eeuwige vijanden hebben, enkel vaste belangen.

De tweede Trump-administratie lijkt echter vastbesloten om Palmerston’s gelijk te bewijzen. Voor hen verdienen de Europeanen geen speciale behandeling. Ze betrekken Europa, of niet, of dreigen het af, naargelang wat best het Amerikaans belang dient. Als een akkoord met Rusland mogelijk is zonder, of zelfs tegen, Europa: het weze zo.

Als dat vast Amerikaans beleid wordt, ontstaat er een nieuwe machtsbalans. Rusland, China en alle anderen moeten er dan niet langer rekening mee houden dat op alle vitale kwesties het Atlantisch bondgenootschap eensgezind zal zijn. Wellicht beginnen ze er zelfs aan te twijfelen of de VS in tijd van oorlog wel aan de kant van Europa zal staan. Zo heeft Trump nu al de afschrikking en dus onze Europese veiligheid fameus ondermijnd.

Wat doet Europa nu?

Aan de onderhandelingstafel of niet: ferm over Rusland en Oekraïne

Smeken en vleien is niet het antwoord: dat verwacht Trump sowieso en zal hij niet belonen. Europa moet zichzelf net affirmeren. De VS heeft ons voor voldongen feiten gesteld:  ze zijn zonder ons met Rusland aan de onderhandelingstafel gaan zitten; ze zullen Oekraïne niet toelaten tot de NAVO; en ze zullen noch troepen bijdragen aan een veiligheidsgarantie voor Oekraïne, noch de NAVO laten betrekken.

Washington lijkt bovenal de relatie met Rusland te willen normaliseren en zeer bereid te zij toegevingen te doen over Oekraïne, zonder dat het eigenlijk namens Oekraïne spreekt.

Europa kan in samenspraak met Oekraïne ook voldongen feiten creëren en zo toch de onderhandelingen mee bepalen, zelfs zonder aan tafel te zitten. Trump kan de Europese sancties tegen Rusland niet weg onderhandelen: wij kunnen nu aankondigen dat wij die handhaven en onze eigen voorwaarden stellen om ze eventueel uit te faseren.

Uiteraard is een stabiele en vriendschappelijke relatie met Rusland het einddoel, maar Europa kan niet gedwongen worden de armen te openen vooraleer Rusland bewijst dat het te vertrouwen is. Daarom kan een Europese coalitie nu beslissen meteen na het einde van de vijandelijkheden een legerkorps van 50.000 soldaten in Oekraïne te ontplooien, of Rusland dat nu wil of niet, als veiligheidsgarantie. Bovenal moet de EU nu bevestigen dat ze doorgaat met de toetredingsprocedure voor Oekraïne.

Maar: dit is extreem urgent. Als Europa impact wil hebben, moet haar positie duidelijk zijn voor de volgende ontmoeting tussen Rusland en de VS.

Of Washington het graag heeft of niet: de NAVO betrekken

VS-minister van defensie Hegseth roept Europa op om de eigen conventionele verdediging op zich te nemen. Dat is logisch: de NAVO is een bondgenootschap, geen protectoraat, en bondgenoten verdedigen in de eerste plaats zichzelf. Europa had dit al lang in handen moeten nemen; nu moet het echt handelen – en de VS confronteren met de implicaties van de eigen keuzes.

Uiteraard moeten de Europese bondgenoten nu al die capaciteiten zelf verwerven die tot nu toe enkel de VS bijdroeg aan de NAVO. Doel is militaire autonomie: een volledig conventioneel pakket van strijdkrachten, dat volledig operationeel is en elke conventionele dreiging kan afweren of afslaan, zonder enige Amerikaanse troepen, maar onder de Amerikaanse nucleaire paraplu. Dat vereist echter dat Europa volledig gebruik kan maken van de NAVO-commandostructuren om alle mogelijke operaties, zowel voor de eigen verdediging als voor crisisbeheer in onze periferie, te plannen en te leiden.

Dat geldt nu al voor een Europese ontplooiing in Oekraïne. Het Brits of Frans nationaal hoofdkwartier zou wellicht nog wel een legerkorps kunnen aansturen. Maar we moeten ook plannen voor oorlog: als Rusland ondanks onze veiligheidsgarantie toch opnieuw aanvalt, welke andere troepen vertrekken er dan naar Oekraïne? En welke operaties voeren we uit in de andere sectoren van onze oostelijke flank? Je kan Oekraïne immers niet isoleren van de rest van Europa: als de oorlog daar opnieuw begint en een Europese coalitie mee het gevecht aangaat, zal er ook op andere plaatsen aan de grens met Rusland gevochten worden.

Met andere woorden: wat de VS vandaag ook zegt, als een Europese coalitie de veiligheid van Oekraïne garandeert, is de NAVO sowieso betrokken, want al die Europanen zijn NAVO-bondgenoten. Dus als Poetin onze blufkaarten opvraagt, vragen wij die van Trump op. Als de VS dan niet meevecht aan de kant van zijn Europese bondgenoten, is de NAVO dood.

Ligt Trump daar wakker van? Hegseth stelt dat de VS geëngageerd blijft voor de NAVO, maar meent hij dat of is dat om de pil te vergulden? En is dat ook Trump’s visie? Trump geeft wellicht wel om de economie. Maar begrijpt hij dat, vermits de EU één markt is, oorlog in één EU-lidstaat betekent dat alle lidstaten naar een oorlogseconomie gaan? Het echte gevaar is dat Trump gewoon tégen de EU is. Maar de EU uiteen doen vallen betekent chaos, die meteen ten koste zou gaan van de belangrijkste economische band ter wereld: de trans-Atlantische.

Of Beijing het graag heeft of niet: China betrekken

In Beijing heerst er ondertussen radiostilte. China heeft veel gewonnen bij deze oorlog, vooral ten koste van Rusland, van wie het grote economische concessies heeft afgedwongen. Die hebben nu echter een plafond bereikt. China heeft ook verloren: de meeste Europese leiders vertrouwen China nu nog minder, en velen zien een andere Chinese houding tegenover Oekraïne als een voorwaarde om akkoorden te sluiten in andere domeinen.

Want wat Beijing voorstelt als neutraliteit, ziet Brussel toch vooral als steun aan Rusland. China heeft ook invloed verloren in Noord-Korea en vreest dat Rusland het voorziet van wapens en technologie die de stabiliteit op het Koreaanse schiereiland zullen verstoren. Maar door het stilzwijgen te bewaren is de perceptie hier opnieuw dat China de ontplooiing van Noord-Koreaanse troepen in Rusland gedoogt of zelfs actief steunt. China is op het punt gekomen dat het in zijn belang is dat de oorlog eindigt.

Dat Rusland mogelijk een deal sluit met de VS zonder China te betrekken, stoort Beijing wellicht enorm. Als Rusland en de VS hun relatie normaliseren, staat Moskou weer veel sterker tegenover Beijing, en is de VS vrij om zich op Azië te concentreren. Waarom heeft China dan al dat reputatieverlies moeten incasseren omwille van Rusland? Of hebben China en Rusland achter gesloten deuren al een akkoord dat ze zich, wat Trump ook hoopt, niet uit elkaar zullen laten spelen (zoals Nixon in de jaren ’70 China uitspeelde tegen de Sovjet-Unie)?

Tegelijk kent China grote economische problemen. Vermits China waarschijnlijk ontevreden is en Europa zeker: opent dat perspectieven voor overleg of zelfs samenwerking?

Het probleem is dat China de laatste jaren Europa weinig redenen gegeven heeft om het te vertrouwen, omdat het opeenvolgende overeenkomsten over de economie nooit echt uitvoert. Gelet op de Amerikaanse handelsoorlog zou China er goed aan doen de economische disputen met Europa op te lossen, maar het zou er evengoed voor kunnen kiezen om verliezen op de Amerikaanse markt te compenseren door nog meer bij ons te dumpen. In de achtergrond speelt een stevig intern Chinees debat: voorrang blijven geven aan veiligheid en ideologie, of opnieuw een meer pragmatische economische koers varen?

Hoe dan ook, als een Europese coalitie de veiligheid van Oekraïne garandeert, staan er grote Chinese belangen op het spel. Europa moet China duidelijk maken dat het menens is nu en dat het zal vechten als Rusland na een akkoord toch opnieuw aanvalt – en dat het absoluut in China’s belang is om druk te zetten op Rusland om dat niet te doen. Want in een Russisch-Europese oorlog zal China niet neutraal kunnen blijven: ofwel verbreekt het alle economische banden met Europa, ofwel doorbreekt het de solidariteit met Rusland. Het kan zich geen van beide permitteren.

Met 27 of niet: leiderschap tonen

Wie zal in Europa de leiding nemen? Sommige beslissingen moet de EU als zodanig nemen: de toetreding van Oekraïne, sancties tegen Rusland. Andere zijn nationale beslissingen: een veiligheidsgarantie, troepen sturen, militaire capaciteiten verwerven. Er is echter niet één plaats in Europa waar beslissingen genomen kunnen worden over alle dimensies van strategie samen, laat staan over oorlog (of zelfs een proxy-oorlog zoals in Oekraïne). Sommige beslissingen zijn voor de NAVO, andere voor de EU, vele worden ad hoc genomen. Dat ene besluitvormingsorgaan kan nooit een grote vergadering zijn die bij unanimiteit beslist – dat kan nooit slagvaardig zijn.

Het initiatief van Frans President Macron om een beperkt aantal leiders samen te roepen was dan ook juist. Zijn plan, samen met Brits Premier Starmer, voor een Europese “verzekeringsmacht” is het eerste concrete voorstel dat op tafel komt. Dit toont aan dat Europa nood heeft aan een “oorlogskabinet”: een klein aantal leiders, die door hun evenknieën gemandateerd zijn om onderhandelingen te voeren (of, in geval van oorlog, operaties te leiden) en die alle dimensies van strategie behandelen (politiek, economisch, militair).

Zo’n “oorlogskabinet” moet zeker de twee Europese kernmachten omvatten, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk, alsook Duitsland en Polen, voor hun economisch en militair gewicht. Ook de EU en de NAVO als zodanig moeten vertegenwoordigd zijn: de Voorzitter van de Europese Raad en/of de Europese Commissie, en de Secretaris-Generaal van de NAVO. Die moeten terugkoppelen naar en het mandaat verzekeren van het volledige lidmaatschap. Maar het moet ook duidelijk zijn dat niet toegelaten zal worden dat een of twee dwarsliggers de consensus blokkeren  – de tijden zijn te ernstig om politieke spelletjes te spelen. Ten slotte moeten de leden van een “oorlogskabinet” ondersteund worden door hun Chef Defensie en de voorzitters van de Militaire Comité’s van de NAVO en de EU.

Conclusie: zware beslissingen

Machtspolitiek is niet nieuw: al 2000 jaar werken grootmachten samen, concurreren of vechten ze met elkaar, in immer wisselende constellaties. Wij Europeanen waren gestopt daarover na te denken; we zetten onze gedachten nu best snel op orde. Temeer daar één zaak wel nieuw is: de VS is langer per se onze bondgenoot op alle vitale kwesties. En de VS wordt nu geleid door een zeer ideologisch gedreven administratie. De strategische geschiedenis leert dat zulks zelden goed afloopt. Het betekent alleszins dat de rationale argumenten dat de VS door de veiligheid en welvaart van Europe te beschadigen zichzelf in de voet schiet, wellicht in dovemans oren vallen.

Europa moet nu zeer zwaarwichtige beslissingen nemen. De verantwoordelijk lijkt misschien overweldigend, maar weigeren te beslissen is nog riskanter. Het gaat nu over strategie. De essentie van strategie is meestal simpel – we blijven Oekraïne steunen of we laten het vallen – maar gemakkelijk is het nooit.

Prof. Dr. Sven Biscop is verbonden aan de Universiteit Gent en het Egmont Instituut. Hij is de auteur van This is not a new world order (Borgerhoff & Lamberigts, 2024).