Iedereen kijkt naar Europa om de hoge energieprijzen en de gevolgen voor gezinnen en bedrijven te temperen. Wat kan Europa doen? En wat gaat het doen? Een lijst om de volgende dagen af te vinken.
‘Wie in oorlogstijd op de markt vertrouwt, is een gestampte idioot’, zei CREG-hoofdadviseur Ivo Van Isterdaele deze week in Knack. Het is al langer duidelijk dat de Russische president Vladimir Poetin de gasleveringen aan Europa inzet als economisch oorlogswapen. Toch bleef Europa vertrouwen op de vrije markt, met het spel van vraag en aanbod dat de gasprijs moest bepalen.
Landen als Duitsland, Nederland, de Scandinavische en Baltische lidstaten wilden lange tijd van geen overheidsingrijpen horen, ze bleven vertrouwen hebben in de markt.
Maar nu gezinnen en bedrijven steeds wanhopiger worden van de energieprijzen en een daling niet voor meteen is, wordt een taboe gesloopt: Europa zal toch ingrijpen op de markt. De ministers van Energie komen vrijdag samen en bespreken de maatregelen die ze kunnen nemen.
Als Commissievoorzitter Ursula von der Leyen woensdag 14 september haar jaarlijkse State of the Union houdt, zal het duidelijk worden wat Europa gaat doen. Maar wat kán het doen? Cartoonist Kamagurka had een idee in de Nederlandse krant NRC Handelsblad: ‘Von der Leyen breit voor elke Europeaan een trui’.
Wellicht wordt het toch iets anders, maar wat?
1. Prijsplafond
Bijna onmiddellijk nadat de Russische tanks op 24 februari Oekraïne waren binnengetrokken, werd al gesuggereerd om een prijsplafond in te stellen, een maximale gasprijs. Onder meer Groen-minister Tinne Van der Straeten pleitte daarvoor. Vandaag kopen alle EU-lidstaten apart gas aan, waarbij ze soms tegen elkaar opbieden.
Maar voor zo’n Europees prijsplafond moeten alle lidstaten samenwerken en zich aan de afspraken houden. Ze moeten allemaal dezelfde prijs bieden, anders worden ze opnieuw concurrenten van elkaar en is er van een plafond geen sprake meer. Hier en daar werd geopperd dat België in zijn eentje een prijsplafond zou kunnen instellen. Maar dan prijs je je als (klein) land uit de markt.
De kans is reëel dat Europa komt met een prijsplafond. De Financial Times spreekt van een maximumprijs van 200 euro per megawattuur. Dat is niet zo veel minder dan de 250 euro die nu doorgaans voor gas wordt betaald en nog steeds pakweg zeven keer meer dan een jaar geleden.
Vroeger kocht Europa 40 procent van zijn gas van Rusland, nu is dat nog maar 9 procent.
In Spanje en Portugal bestaat zo’n prijsplafond trouwens al: zij kregen van Europa daarvoor de toestemming omdat het Iberisch schiereiland op energievlak nauwelijks verbonden is met de rest van Europa. De maatregel zou dan ook geen invloed hebben op de andere landen. In Spanje en Portugal zag je ook welk ongewenst effect een prijsplafond kan hebben. Omdat energie er goedkoper werd, steeg de vraag en dus de prijs.
Daarnaast is het nog niet helemaal duidelijk of het prijsplafond alleen moet gelden voor Russisch gas (waarvan er steeds minder Europa binnenstroomt) of voor al het gas dat van buiten Europa komt.
Een andere vraag is of de maximumprijs ook geldt voor het lng-gas dat met tankers naar Europa wordt gebracht. In tegenstelling tot pijpleidingen zijn tankers flexibel: als elders, bijvoorbeeld in Azië, meer wordt geboden, vaart zo’n lng-schip Europa gewoon voorbij.
Poetin liet alvast weten dat Rusland geen gas meer zal leveren als er een maximumprijs komt. Dat vindt Von der Leyen niet zo erg. Vroeger kocht Europa 40 procent van zijn gas van Rusland, nu is dat nog maar 9 procent.
2. Overwinstbelasting
Er is al langer sprake van om de extra winsten die energiebedrijven als ExxonMobil, Shell, TotalEnergies en BP binnenrijven dankzij de oorlog in Oekraïne af te romen met een ‘solidariteitsbijdrage’. Maar ook Engie met zijn kerncentrales en onze zon- en windenergieproducenten doen vandaag gouden zaken, dankzij de manier waarop de elektriciteitsprijs tot stand komt (waarover dadelijk meer).
VN-secretaris generaal Antonio Guterres riep de overheden al op ‘om die overwinsten te belasten, en de opbrengsten te gebruiken om de meest kwetsbaren te ondersteunen in deze moeilijke tijden’. Van der Straeten en talrijke ministers in andere landen willen dat er zo’n ‘windfall tax’ komt, een heffing op de meevallers waar een onderneming niets voor hoefde te doen. Je kunt het ook oorlogswinsten noemen.
Onder andere Griekenland, Spanje, Roemenië, Bulgarije en Italië voerden al zo’n overwinsttaks in. Von der Leyen wil dat daar Europees werk van wordt gemaakt. Via de lidstaten moet die overwinstbelasting dan ten goede komen aan ‘de kwetsbare gezinnen en bedrijven’. Het zou wel beperkt moeten zijn in de tijd en de ‘buitensporigheid’ van de overwinsten moet worden gespecificeerd. Want welk deel van de winst is buitenproportioneel? En wie zijn die kwetsbare gezinnen en bedrijven precies?
3. Ontkoppeling gas en elektriciteit
De prijs van de elektriciteit in Europa komt tot stand via het marginal pricing model: eerst wordt de goedkoopste elektriciteit aangekocht en die wordt vandaag opgewekt door zon- en windenergie.
Maar dat is onvoldoende en dus moet er ook duurdere elektriciteit worden aangekocht – ook bij gascentrales die dure elektriciteit leveren omdat gas zo veel kost. En het prijsmodel is nu zo dat alle elektriciteitsproducenten, ook de goedkoopste, die hoge prijs van de gascentrales ontvangen. De gascentrales bepalen dus de prijs voor de hele sector. Daarom boeken de zon- en windenergieproducenten en kerncentrales vandaag zulke overwinsten.
Von der Leyen wil ‘een structurele hervorming’ van de elektriciteitsmarkt en een heel nieuw systeem voor prijsvorming uitdokteren.
De elektriciteitsprijs stijgt mee met de gasprijs. Meer nog: omdat je twee eenheden gas nodig hebt om één eenheid elektriciteit op te wekken, stijgt de elektriciteitsprijs dubbel zo hard als de gasprijs. Daarom worden er steeds meer vragen gesteld bij de manier waarop de elektriciteitsprijs tot stand komt: kan die prijs niet van de gasprijs worden losgekoppeld?
Von der Leyen wil ‘een structurele hervorming’ van de elektriciteitsmarkt en een heel nieuw systeem voor prijsvorming uitdokteren. Maar het is niet eenvoudig om dat snel in te voeren.
Een andere mogelijkheid is dat er een maximumprijs voor gas wordt vastgelegd die de gascentrales mogen aanrekenen voor het produceren van stroom. Dat zou de elektriciteitsprijs kunnen drukken. De overheid moet de gascentrales dan wel vergoeden, aangezien ze meer dan waarschijnlijk gas moeten blijven kopen tegen een hogere prijs dan ze mogen aanrekenen.
4. Opschorten CO₂-bijdrage
Er gaan stemmen op om het Europese Emissiehandelssysteem tijdelijk op te schorten. Dat systeem regelt het recht om broeikasgassen uit te stoten. Met 1 emissierecht mag een bedrijf 1 ton koolstofdioxide (CO2) uitstoten. De marktprijs voor de emissierechten is gestegen tot 100 euro per ton, meer dan het dubbele van een jaar geleden. En die prijs rekenen bedrijven niet alleen door aan de consumenten, maar zit ook voor de helft in de elektriciteitsprijs. Dus naast de hoge gasprijs, stuwen ook de gestegen CO2-rechten de prijs van elektriciteit hoger. Die CO2-bijdrage tijdelijk opschorten geeft extra ademruimte.
De laatste weken is er niet veel meer vernomen over Europese plannen om de CO2-bijdrage voor een tijdje op te schorten. Het Emissiehandelssysteem is de hoeksteen van het Europees plan om de klimaatverandering te bestrijden. Een hoge CO2-prijs moet investeringen in klimaatvriendelijke alternatieven aantrekkelijker maken zodat we de vooropgestelde klimaatdoelen behalen. Sommigen spreken van een tussenoplossing en een tijdelijke verlaging van de CO2-taks. Maar ook dan vrezen anderen dat er weer meer energie zal worden verbruikt.
5. Energie besparen
Dat is en blijft de voornaamste boodschap van Europa: we moeten zuiniger omspringen met energie. Eind juli beslisten de EU-lidstaten al om het gasverbruik tegen het einde van de winter met 15 procent te verminderen. Het is best mogelijk dat Europa dat cijfer nog meer zal proberen af te dwingen.
Het energieverbruik verminderen blijft de belangrijkste Europese sleutel om de facturen te doen dalen.
Daarnaast wil Von der Leyen dat er ‘op een intelligente manier’ op elektriciteit wordt bespaard tijdens piekmomenten. Want die piekmomenten jagen de prijs van elektriciteit de hoogte in. De Commissie stelt daarom een verplichte vermindering van de vraag voor met 5 procent tijdens piekuren.
Energiebesparing is en blijft in de hele Europese strategie van cruciaal belang. Als Europa overgaat tot een prijsplafond op gas, mag het verbruik van gas niet stijgen, zoals in Spanje en Portugal wél het geval was. Meer gas verbruiken is niet alleen slecht voor het klimaat, maar het jaagt ook de prijs naar omhoog.
Het energieverbruik verminderen blijft de belangrijkste Europese sleutel om de facturen te doen dalen. We kunnen dus uitkijken naar alle maatregelen die Europa de volgende dagen zal nemen, maar uiteindelijk hebben we ook zelf een wezenlijk steentje bij te dragen in de verlaging van onze energiefactuur. Die trui waar Kamagurka het over had? Die kunnen we het best zelf breien.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
