Een koolstofbelasting is een no-brainer voor economen: ‘We moeten echt niet op de EU wachten’

De kans is groot dat we in België binnen afzienbare tijd een CO2-heffing moeten betalen. En dat is maar goed ook, beweren economen.

Het is een van die Belgische curiosa: in dit land liggen de energieprijzen voor mensen die hun huis met elektriciteit verwarmen zo’n vijf keer hoger dan voor mensen die dat nog steeds met aardgas of stookolie doen. De energiebronnen die de meeste CO2 uitstoten, worden aanzienlijk minder belast dan elektriciteit, en op de factuur staan ook minder heffingen.

Elektriciteit is niet koolstofneutraal, maar ze is momenteel wel de klimaatvriendelijkste keuze. Iedereen weet ook dat we onze koolstofuitstoot dringend naar beneden moeten krijgen. Het is een van de redenen waarom de OESO België twee weken geleden voor de zoveelste keer op de vingers tikte: zoals het er nu naar uitziet, halen we de Europese doelstellingen voor 2030 (55 procent minder CO2-uitstoot dan in 1990) en 2050 (CO2-neutraal) niet.

Voor economen is het een no-brainer: de overheid hoort gedrag dat ze wil ontmoedigen te belasten. Als ze de koolstofuitstoot wil verlagen, moet ze dus het verbruik van koolstof belasten. Dan zullen mensen minder energie verbruiken, of op zoek gaan naar alternatieven die niet zo zwaar worden belast en dus ook klimaatvriendelijker zijn. Vandaag geeft de Belgische overheid eigenlijk het omgekeerde signaal. ‘Economen zeggen dat al veertig of vijftig jaar’, zegt Johan Albrecht, economieprofessor aan de UGent en verbonden aan de denktank Itinera. ‘Een belasting op koolstof heeft eigenlijk alleen maar voordelen.’

Uitzondering België

De Europese Unie doet al sinds 2005 haar deel, of onderneemt toch pogingen daartoe. De grote industrie en de elektriciteitssector – zo’n 40 procent van de uitstoot in België – vallen onder een Europees systeem van emissiehandel. De uitstoot van CO2 moet worden betaald met de aankoop van emissierechten, en daar staat een prijs op. Die prijs was jarenlang te laag om een echt verschil te maken, maar zit in stijgende lijn. Momenteel kost de uitstoot van een ton CO2 zelfs meer dan 40 euro voor die allergrootste bedrijven.

België is zelf verantwoordelijk om het deel van de uitstoot dat niet onder dat emissiehandelssysteem valt te verminderen, maar heft daarop voorlopig zelf geen belasting. ‘In ons land delen politici liever subsidies uit voor leuke dingen zoals zonnepanelen dan belastingen te heffen op wat schadelijk is’, zegt Stef Proost. Hij is econoom aan de KU Leuven en coördineerde vorig jaar aan die universiteit een groep van academici die voorstellen deed voor een duurzaamheidsbeleid.

België, zonder een koolstofbelasting, is steeds meer een uitzondering in Europa. Scandinavische landen zoals Noorwegen en Zweden kwamen in de jaren negentig al met een heffing op koolstof, en ook de meeste van onze buurlanden hebben er ondertussen een ingevoerd. Bij de voorstelling van het jaarverslag van de Nationale Bank hield gouverneur Pierre Wunsch eerder dit jaar ook al een pleidooi voor een koolstofbelasting. Hij zei er meteen bij dat hij wist hoe gevoelig zo’n heffing ligt voor politici, hoewel zij dus niet bang hoeven te zijn om de Belgische economie een belasting op te leggen waar de rest van Europa van gespaard blijft. Voor grote delen van de EU is het omgekeerde nu al het geval.

100 euro per ton

Welke sectoren vallen er dan niet onder de Europese emissiehandel? Voor een koolstofbelasting wordt meestal naar de transportsector en de gebouwen gekeken. Ook landbouwers hoeven geen emissierechten te kopen, maar het is dan ook lastig om een prijs te plakken op de uitstoot die in de veehouderij vrijkomt – winden van koeien, voornamelijk. Voor transport en gebouwen is dat wél mogelijk, hoewel de verschillen tussen de twee sectoren vandaag al erg groot zijn. Op brandstoffen als diesel en benzine worden er namelijk al hoge accijnzen geïnd, in tegenstelling tot aardgas en stookolie.

In de rankings die de OESO bijhoudt van de effectieve belastingvoet op producten die CO2 uitstoten, staat België wat betreft transport ergens midden de bovenste helft van landen. Als het over CO2 gaat die niet op de weg wordt uitgestoten – voornamelijk bij verwarming dus – is Tsjechië het enige Europese land dat België achter zich laat. De vraag is dus maar of zo’n algemene koolstofbelasting op alle producten wel zo’n goed idee is. ‘Als je puur naar het belang van het klimaat kijkt, moet je alle vormen van uitstoot tegen minstens 100 euro per ton belasten’, zegt Kris Bachus, een onderzoeker aan het Leuvense HIVA die met klimaatverandering bezig is. ‘Alleen ligt dat heel ver af van waar we vandaag staan, en zou zo’n belasting politiek absoluut niet haalbaar zijn. Je begint beter met een bescheidenere aanzet.’

Er bestaat al een plan voor een koolstofheffing. In 2017 besloot de dienst Klimaatverandering van de federale overheid, de administratie dus, om alle experten en betrokkenen bij elkaar te brengen voor een overleg over zo’n belasting. De conclusies van dat proces werden een jaar later voorgesteld. Daarin word het beprijzen van koolstofuitstoot ‘essentieel’ genoemd, en zette men een rudimentair concept op papier.

Vorige week verwees de OESO expliciet naar dat plan, dat eenvoudig kan worden uitgevoerd. Het voorstel: vanaf 2020 een belasting van 10 euro per ton uitgestote CO2, en dat wel op alle mogelijke koolstofproducten zoals diesel, benzine, stookolie en aardgas. Vervolgens moet de belasting de jaren erna verder oplopen, zodat mensen de tijd hebben om zich aan te passen en op zoek te gaan naar alternatieven die minder koolstof verbruiken. In 2030 kan de heffing 40, 70 of 100 euro per ton bedragen. Die berekeningen komen ook met een inschatting van de opbrengsten: in 2020 had zo’n belasting ongeveer 600 miljoen euro kunnen opbrengen. Als de heffing in 2030 70 euro bedraagt, zou de overheid er zelfs 2,6 miljard euro aan overhouden. ‘Hoewel de uitstoot normaal vermindert met zo’n belasting, neemt het tarief in die mate toe dat het geld dat binnenkomt bij de overheid blijft stijgen’, zegt Vincent Van Steenberghe. Hij is de ambtenaar die het overleg begeleidde. ‘Uiteraard, het uiteindelijk doel is klimaatneutraliteit in 2050. Op dat moment brengt de belasting helemaal niks meer op.’

Gele hesjes

Dat geld zou tot dan goed gebruikt kunnen worden om de begroting ietsjes meer op orde te krijgen. Alle voorstanders van een koolstofbelasting haasten zich niettemin om te waarschuwen het geld daar niet voor te gebruiken. De opbrengsten moeten teruggegeven worden, en een koolstofbelasting mag dus enkel deel uitmaken van een taxshift. Het idee dat België werk moet maken van ecofiscaliteit om daarmee de lasten op arbeid te verlagen, gaat ook al vele jaren mee. Deels valt een nieuwe belasting daardoor makkelijker te verkopen. Zo gebruiken Zwitserland en Canada de opbrengsten zelfs om iedereen een gelijk bedrag terug te betalen.

Maar het geld kan ook goed worden gebruikt om de onvermijdelijke slachtoffers van een koolstofbelasting te compenseren. Sinds de opstand van de gele hesjes in Frankrijk is iedereen ervoor beducht dat klimaatmaatregelen niet sociaal rechtvaardig zouden zijn. Kris Bachus schat dat zelfs een kwart van de inkomsten voldoende is om tachtig of negentig procent van de slachtoffers die al op het randje van de armoede leven te compenseren. ‘Het gaat natuurlijk om gemiddelden’, zegt Bachus. ‘Het is onmogelijk om iedereen te compenseren. Iemand die niet anders kan dan met zijn tweedehandsauto te gaan werken, en in een slecht geïsoleerd huurhuis woont omdat hij al jaren op de wachtlijst staat voor een sociale woning, kan uit de boot vallen. Het lijkt mij een opdracht van de OCMW’s om die mensen te ondersteunen.’

Een koolstofheffing is een handig instrument om de uitstoot te verminderen, maar het is niet dé maatregel die ervoor zorgt dat België tegen 2050 koolstofneutraal is. Daar zijn grotere veranderingen voor nodig, die niet met een belasting zijn af te dwingen. Volgens Johan Albrecht beseffen we nog altijd niet goed hoeveel er, bijvoorbeeld, voor onze gebouwen moet gebeuren om ze klimaatneutraal te maken. ‘Mensen met hoge inkomens wonen binnenkort allemaal in koolstofarme woningen en met een lage energiefactuur’, zegt hij. ‘Mensen die op de huurmarkt een woning moeten vinden, hebben minder geluk. De overheid zou daarom haar subsidies beter richten naar eigenaars die woningen op de huurmarkt aanbieden, want verhuurders hebben vandaag geen echte prikkel om hun panden helemaal klimaatneutraal te maken.’

Relletje in regering

Komt een CO2-belasting er onder de regering-De Croo? In het regeerakkoord staat een opmerking die veel weg heeft van een definitie van zo’n belasting, hoewel die niet bij naam wordt genoemd. ‘Het zal niet toevallig zijn dat het woord er niet in staat’, zegt Kris Bachus daarover. Toen klimaatminister Zakia Khattabi van Ecolo in haar beleidsbrief in november opmerkte dat ze ‘onmiddellijk’ werk wilde maken van zo’n koolstoftarifering, tekende ze voor een van de eerste relletjes binnen de Vivaldi-coalitie. ‘Ondoordachte en eenzijdige initiatieven gaan we inderdaad federaal niet ondersteunen of invoeren. Niemand engageerde zich tot iets op dat vlak in het regeerakkoord’, twitterde Open VLD-voorzitter Egbert Lachaert meteen.

Op het kabinet van minister van Financiën Vincent Van Peteghem (CD&V) is te horen dat ze werken aan een voorstel om de bedrijfswagens vanaf 2026 koolstofneutraal te maken, ook iets wat in het regeerakkoord staat. Ondertussen is de voorbereiding van een bredere taxshift al wel begonnen, en daar zal een klimaatluik in zitten. Dat is zeker nog niet voor dit jaar. ‘Ik zie ook wel dat er intellectueel iets te zeggen valt voor een koolstofheffing’, zegt Lachaert er vandaag over. ‘Voor ons is het enkel essentieel dat daar belastingverlagingen zoals op arbeid tegenover staan, en dat zo’n heffing niet out of the blue wordt geïntroduceerd. Daarom heb ik in november nogal hard gereageerd. Het is in dit land eenvoudig om een nieuwe belasting in te voeren, maar vaak heel moeilijk om er een te verlagen. Binnen het kader van een taxshift liggen straks alle opties op tafel, maar de besprekingen daarover moeten nog beginnen.’

Europa

De Europese Commissie zit ondertussen ook niet stil. Momenteel werkt ze aan een heffing op producten die de EU binnenkomen en geproduceerd zijn onder minder strenge klimaatregels. Het moet voorkomen dat Europese bedrijven hun productie verplaatsen naar zulke regio’s buiten de EU, maar die importheffingen kunnen momenteel op veel weerstand van de Verenigde Staten rekenen. De Commissie hoopt ook tegen de zomer te komen met voorstellen voor een bredere koolstofbelasting. Ze zou het systeem van emissiehandel kunnen uitbreiden, of zelfs met een eigen belasting komen. Het is voor de Commissie dan ook duidelijk dat er meer maatregelen nodig zijn om haar ambitieuzere klimaatdoelstellingen te behalen. ‘Het zou goed zijn als er een oplossing voor de hele EU komt’, zegt Stef Proost van de KU Leuven. ‘Het is vandaag een zootje. Landen krijgen doelstellingen opgelegd en beweren dat ze op de goede weg zijn, maar veel lidstaten houden zich er gewoon niet aan. Daar is België dus een goed voorbeeld van. Alle lidstaten die elk een eigen systeem invoeren is ook niet kostenefficiënt.’

Dat maakt niet dat een Europese oplossing nabij is: als de Commissie een voorstel heeft geformuleerd, moet er nog een compromis worden gevonden met het parlement en de lidstaten. Dat kan nog jaren duren. Zelfs over het bestaande ETS-systeem is vandaag niet iedereen tevreden: Nederland voerde een minimumheffing in zodat de prijs zeker niet onder een vastgelegde bodem kan zakken. ‘We horen al twintig jaar dat Europa hier verdere stappen in gaat zetten’, zegt Johan Albrecht. ‘Dat klinkt als een makkelijk excuus om niets te hoeven doen. We moeten echt niet op de EU wachten.’