‘Doorbreek de eindeloze ketens van onderaannemingen in Europa’

‘De Europese Unie moet het aantal onderaannemingen in de bouw- , transport-, schoonmaak- en voedingssector beperken en arbeidsinspecties zowel op nationaal, als Europees niveau versterken’,  schrijft Europees Parlementslid Kathleen Van Brempt (Vooruit). ‘Het blijven wegkijken van het misbruik en de uitbuiting die welig tiert in sommige delen van onze arbeidsmarkt is schuldig verzuim.’

We keren even terug naar de zomer van 2022. Op de werf van chemiereus Borealis in de Antwerpse haven worden schrijnende gevallen van mensenhandel ontdekt. In totaal worden meer dan 170 slachtoffers geïdentificeerd. Het gaat om werknemers die via een ingewikkeld web van internationale onderaannemingen naar ons land worden gebracht en hier in mensonwaardige omstandigheden worden tewerkgesteld.

De zaak Borealis is helaas geen alleenstaand geval. Het aantal arbeidsongevallen of gevallen van uitbuiting en criminele inmenging blijft anno 2024 alarmerend hoog. Het aantal slachtoffers is duizelingwekkend. De voorbeelden doorheen de Europese Unie zijn legio. Op een werf in het Zweedse Sundbyberg stort in december vorig jaar een bouwlift in. Vijf arbeiders komen om. Hoewel de slachtoffers snel geïdentificeerd worden, duurt het dagen voor de aannemer kan bevestigen dat het om werknemers van zijn bedrijf gaat. De schokkende realiteit is: hij wist het gewoon niet.

En de uitbuiting beperkt zich niet tot de bouw alleen. Ook in de transport- , schoonmaak- en voedingssector worden de rechten van arbeiders nog dagelijks met de voeten getreden. Denk aan het schandaal bij een Duits vleesverpakkingsbedrijf waar tijdens de pandemie door uitbuiting van werknemers een broeihaard van infecties ontstond. Of wat te denken van de schokkende case waarbij een Indiase seizoensarbeider in Italië na een arbeidsongeval met afgerukte arm werd achtergelaten en stierf.

Klein verschil

We weten al lang dat complexe en lange onderaannemingsketens een belangrijk deel van het probleem vormen. Hoe kun je een werkplek controleren als de aannemer die is ingehuurd om het werk uit te voeren, weer een ander inhuurt om het werk uit te voeren, die op zijn beurt weer een derde inhuurt … enzovoort?

Toen de Zweedse vakbonden de bouwwerf in Sundbyberg onderzochten, vonden ze 119 aannemers, verspreid over vijf niveaus. Eenzelfde verhaal op de werf van het schoolgebouw in de Antwerpse wijk Nieuw Zuid waar in 2021 een deel van het dak naar beneden kwam. Vijf mensen kwamen om het leven. Kort na het ongeval sprak de hoofdaannemer van 27 onderaannemers. Na uitgebreid onderzoek bleek het om 249 onderaannemers te gaan. Een klein verschil. De site van de Leopoldskazerne in Gent zag meer dan 1000 onderaannemers passeren. In sommige maanden liep dat aantal op tot 220 onderaannemers op hetzelfde moment.

Race to the bottom

Hoe groter deze ketens, des te moeilijker het wordt voor hoofdaannemers, arbeidsinspecteurs en vakbonden om toezicht te houden op de arbeidsomstandigheden en collectieve overeenkomsten af te dwingen. Dat leidt tot een verhoogd risico op slechte arbeidsomstandigheden, schijnzelfstandigheid, regelrechte uitbuiting, arbeidsongevallen en helaas ook dodelijke slachtoffers.

De gevolgen van die race to the bottom zijn pervers en pijnlijk. Terwijl binnenlandse werknemers uit de markt worden geconcurreerd, worden de rechten en arbeidsomstandigheden van nieuwe arbeiders zwaar onder druk gezet. Ze werken langere uren aan veel lagere lonen. Sociale bescherming en veiligheid ontbreken vaak compleet.

Bovendien kunnen dergelijke onderaannemingsketens ook financiële transacties verdoezelen, waardoor het gemakkelijker wordt om illegale fondsen te integreren, geld wit te wassen, inkomsten te verbergen en belastingen te ontduiken. Dit is niet alleen nadelig voor werknemers, maar verhoogt ook het risico op criminele inmenging, waardoor eerlijke bedrijven worden blootgesteld aan oneerlijke concurrentie en sommige zelfs failliet gaan.

Doortastende Europese actie

De verschillende schandalen van de afgelopen jaren hebben sommige landen ertoe aangezet om actie te ondernemen. Zo verbood Duitsland onderaannemingen in de voedingsindustrie na het vleesverpakkingsschandaal uit 2020. Noorwegen heeft het aantal onderaannemingen in de bouw en schoonmaak beperkt tot twee. In Zweden hebben verschillende particuliere bouwbedrijven vergelijkbare beloftes gemaakt om problemen op de bouwplaats en niet-naleving lager in de keten te voorkomen.

Maar de voorbeelden tonen dat het om meer gaat dan een lokaal of nationaal probleem. Als we dergelijke gevallen van misbruik en uitbuiting in de toekomst willen voorkomen, moet er op Europees niveau actie worden ondernomen.

Daarom moet de volgende Europese Commissie het initiatief nemen om de lengte van onderaannemingsketens te beperken. De focus moet daarbij liggen op sectoren met een hoger risico op arbeidsuitbuiting en werkgerelateerde criminaliteit, zoals de bouw, het transport, de schoonmaaksector en de voedingsindustrie. De verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid van onderaannemers moet worden uitgebreid en er moet nieuwe wetgeving komen voor arbeidsbemiddelaars.

Meer en beter controleren

Dat zou ook de slagkracht van onze arbeidsinspecties versterken. Door de wildgroei aan complexe onderaanemingsketens te beperken en de transparantie doorheen de volledige keten te vergroten, kunnen inspecties de gezondheid en veiligheid van arbeiders beter controleren en garanderen.

En toch volstaat het niet om enkel de regels aan te passen. Nog te vaak blijft dergelijke wetgeving in praktijk dode letter. Daarvoor is ook een versterking van de nationale arbeidsinspecties én de Europese arbeidsautoriteit nodig.

Dat blijkt ook uit de controles die worden uitgevoerd op rij- en rusttijden in de transportsector. De regels daarrond werden in 2020 aangepast en maken deel uit van een breder pakket maatregelen die de strijd tegen sociale dumping in de transportsector op Europees niveau moesten versterken. Vier jaar later weten we dat de regels massaal met de voeten worden getreden.

Bij een recente controle in de Antwerpse haven werden op enkele uren tijd meer dan 200 inbreuken vastgesteld. In totaal werd meer dan 250.000 euro aan boetes uitgeschreven. 9 vrachtwagens werden in beslag genomen. Bij een eerdere controleactie in de Benelux bleek meer dan de helft van de gecontroleerde vrachtwagens de regels te overtreden. Meer en beter controleren, dat is de boodschap.

Sociale prioriteit

Anno 2024 tiert uitbuiting en misbruik welig in bepaalde delen van onze arbeidsmarkt. Daarvan blijven wegkijken is schuldig verzuim. De cijfers tonen de hardnekkigheid waarmee sommige bedrijven de race to the bottom blijven organiseren. Ten koste van onze eigen arbeiders, ten koste van buitenlandse arbeiders en ten koste van eerlijke bedrijven. Achter die cijfers zitten de schrijnende verhalen van échte mensen.

Uiteindelijk betalen we daarvoor allemaal een prijs. Van de veiligheid op onze weg tot de veiligheid in onze schoolgebouwen en het voedsel op ons bord. Alleen al daarom zou de strijd tegen sociale dumping en complexe onderaannemingsketens een prioriteit moeten zijn voor de volgende Europese Commissie. Een sterke economie bouw je niet op een sociaal kerkhof. Laat dat één van de peilers van het Europa van morgen zijn.