De nauwe band tussen Charles Michel en Zelensky: van bewondering naar teleurstelling

Charles Michel vraagt meer steun voor zijn ‘persoonlijke vriend’ Volodymyr Zelensky en Oekraïne. Daarbij stuit hij op de beperkingen van zijn mandaat als Europese Raadsvoorzitter – en op Ursula von der Leyen.

Aan het Schumanplein in Brussel, op de elfde verdieping van het Europagebouw, genieten voorzitter van de Europese Raad Charles Michel en Oekraïens president Volodymyr Zelensky van een uitgebreid diner. Die avond in 2020 schuiven ook de partners van de twee mee aan. Voor de eerste keer kunnen Michel en Zelensky in een ontspannen sfeer uitgebreid met elkaar praten – voordien bleef het slechts bij korte formele contacten. De Belgische ex-premier is aangenaam verrast: in tegenstelling tot zijn voorganger Petro Porosjenko noemt Zelensky de corruptie en de macht van de oligarchen in zijn land wél bij naam. Bij Michel wekt dat vertrouwen, en al snel ontstaat er een hechte band tussen de twee.

Wanneer Michel in de zomer van 2021 in het huwelijksbootje stapt, vertrekt hij niet met zijn echtgenote op vakantie, maar neemt hij het vliegtuig naar Kiev. Als vrijwel enige West-Europese leider woont Michel daar de allereerste editie van het Krim-platform bij. Dat weet de Oekraïense president te waarderen, want vanwege zijn buitengewone diensten voor Oekraïne onderscheidt Zelensky hem er in de Orde van Vorst Jaroslav de Wijze.

Michel spande zich op dat moment inderdaad al een tijdlang voor Oekraïne in. Als tussenpersoon speelde hij geregeld Zelensky’s boodschappen door aan de Russische president Vladimir Poetin. Ook verzocht hij paus Franciscus tijdens een bezoek aan Vaticaanstad om tussen Kiev en Moskou te bemiddelen. Toen Zelensky en Michel in 2021 naar de frontlijn in de Oost-Oekraïense regio Donbas gingen, was die laatste danig onder de indruk van de gebeurtenissen. ‘We bevinden ons op het Europese continent en er is oorlog. Dat is een beschamende realiteit’, zei hij.

De spanningen tussen Michel en Von der Leyen zijn lang niet verdwenen.

Door al die ontmoetingen ging Michel Zelensky gaandeweg als een persoonlijke vriend beschouwen, voor wie hij een zekere bewondering koestert. De verantwoordelijkheid die het Oekraïense staatshoofd dagelijks voor het leven en de dood van zijn burgers draagt, is van een ander kaliber dan die van Michel na de aanslagen in maart 2016. ‘Hij is extreem dapper’, zei de Europese leider vorige week in Oekraïne over Zelensky. Hun nauwe band verklaart bovendien waarom Michel hem eenmaal voor en tweemaal na de Russische inval een evacuatie uit Kiev aanbood – bij de derde keer liet Zelensky vriendelijk weten dat Michel daarmee mocht ophouden.

Bezoek aan Poetin

Vier jaar is Michel intussen voorzitter van de Europese Raad, en over een jaar loopt zijn mandaat onherroepelijk af. ‘Wat ik het meest betreur, is dat we Rusland er niet van konden weerhouden Oekraïne aan te vallen. De gevolgen zijn verschrikkelijk’, vertelde Michel begin oktober aan het Duitse weekblad Der Spiegel, gevraagd naar zijn grootste mislukking in zijn functie. Michel moet dan ook de hand in eigen boezem steken. Bij een bezoek aan de Russische president in februari 2018 veroordeelde de toenmalige Belgische premier weliswaar de bezetting van de Krim en Oost-Oekraïne, maar hij verkende ook pistes om de Belgisch-Russische handelsrelaties die niet onder de economische sancties vielen, te verdiepen. De diamanthandel tussen Antwerpen en Rusland, de rol van de Belgische energie-infrastructuurgroep Fluxys bij Russische gasleveringen, en het Russisch-Waalse staalbedrijf NLMK in La Louvière kwamen tijdens het gesprek allemaal uitgebreid aan bod, kwam Knack te weten. Vandaag liggen die relaties zwaar onder vuur.

Bovendien was Michel in de vroege uurtjes van 24 februari 2022 net zoals vele andere Europese leiders met verstomming geslagen toen de Russische tanks richting Kiev rolden – ondanks uitgebreide waarschuwingen van zowel het Verenigd Koninkrijk als de Verenigde Staten. Toen er begin februari ruim 120.000 Russische soldaten aan de Russisch-Oekraïense grens waren samengepakt, bleef Michel ervan overtuigd dat zijn telefonische contacten met Poetin een aanval zouden afwenden. Dat bleek een vergissing, die Michel nog diezelfde dag moest toegeven. ‘Er waren inderdaad aanwijzingen dat de situatie op het terrein op dramatische wijze verslechterde, maar we wisten niet dat zo’n daad van agressie, een volledige invasie van Oekraïne, zou plaatsvinden’, zei een wat aangeslagen Michel in het NAVO-hoofdkwartier in Evere.

Egokwestie

Westerse politici verdringen elkaar vandaag voor een foto, handdruk of omhelzing met Zelensky. Ook Michel is daar niet ongevoelig voor. Aan de vooravond van de Europese top in februari van dit jaar hadden heel wat lidstaten zonet nieuwe wapenleveringen aan Oekraïne beloofd en waren ze nog druk aan het onderhandelen over een nieuw sanctiepakket tegen Rusland. Toch nodigde Michel Zelensky in Brussel uit, waardoor er verwachtingen ontstonden waar de lidstaten op dat moment niet aan konden en wilden voldoen – gewoonlijk dient de voorzitter van de Europese Raad daar rekening mee te houden. Volgens meerdere Europese diplomaten met wie Knack toen sprak, was het Michel voornamelijk om een persoonlijke stunt te doen. Een tweetal weken eerder werd zijn aanwezigheid in Kiev nog overschaduwd door Commissievoorzitter Ursula von der Leyen, die ook met haar voltallige ploeg naar de Oekraïense hoofdstad was afgereisd. Dat kon Michel maar moeilijk verkroppen, aldus de diplomaten, waarop hij Zelensky ter compensatie op de Europese top in Brussel uitnodigde.

Het was niet de laatste keer dat Michel en Von der Leyen van Oekraïne het onderwerp van hun vete maakten. De laatste maanden is Michel een bevlogen pleitbezorger van het Oekraïense lidmaatschap van de Europese Unie – daarover zijn hij en de Duitse het wél roerend eens. Maar eind augustus legde Michel in het Sloveense kuuroord Bled 2030 als streefdatum voor de Oekraïense toetreding op tafel. Tegen dan, aldus Michel, kan zowel de Europese Unie als Oekraïne klaar zijn voor respectievelijk uitbreiding en toetreding. In Kiev werd die boodschap enthousiast onthaald, maar op de dertiende verdieping van het Berlaymontgebouw, waar Von der Leyen kantoor houdt, werd heel wat minder enthousiast gereageerd. Ten eerste had Michel Von der Leyen niet op voorhand van zijn nieuwe tijdslijn op de hoogte gebracht, ten tweede meent de Commissie dat een streefdatum ondergeschikt is aan de toetredingsvoorwaarden waaraan Oekraïne moet voldoen.

(Lees verder onder de preview)

Een tiental maanden later zijn de spanningen tussen de twee over Oekraïne lang niet verdwenen. Midden december buigen de Europese leiders zich over de vraag of de toetredingsgesprekken met Oekraïne kunnen beginnen. Daarnaast bespreken ze de steun die de Unie de komende vier jaar aan Oekraïne wil geven – de Commissie heeft een bedrag van 50 miljard aan subsidies, leningen en garanties voorgesteld. Het zijn twee aartsmoeilijke, maar voor Europa en Oekraïne uiterst belangrijke onderwerpen die Michel in één klap tijdens de Europese top hoopt op te lossen. Maar volgens Michel steekt Von der Leyen hem een stok in het wiel. Hoewel ze de lidstaten begin november adviseerde om de onderhandelingen met Oekraïne op te starten, beloofde Von der Leyen eveneens een nieuwe evaluatie in het voorjaar van 2024. Volgens Michel geeft het uitzicht op een nieuwe evaluatie de lidstaten een uitstekend alibi om hun beslissing op de lange baan te schuiven – weinig verrassend is men ook in Oekraïne die mening toegedaan.

Michel heeft in de praktijk weinig vat op de munitieproductie.

Oorlogsmoe

Met die Europese top in aantocht trok Michel vorige week naar Kiev voor een onderhoud met Zelensky – hun vijfde ontmoeting in Oekraïne sinds het begin van de invasie. Veel meer dan ambitieuze woorden had Michel niet op zak. ‘Ik zal alles, maar dan ook alles in het werk stellen om mijn 27 collega’s ervan te overtuigen dat we in december een positieve beslissing nodig hebben. We zullen Oekraïne steunen zolang het nodig is. Ik herhaal: zolang het nodig is!’, klonk het. Maar in Oekraïne is men dat laatste zinnetje intussen grondig beu. Langer dan nodig laten beloofde wapenleveringen vaak op zich wachten en meer dan nodig sterven daardoor Oekraïense soldaten, luidt het argument in Kiev. Het is precies de reden waarom de Europese ambassadrice in Oekraïne Michels frase niet meer gebruikt. ‘We zullen jullie steunen totdat Oekraïne zal zegevieren’, zei de Slowaakse vorige week, naar aanleiding van de tiende verjaardag van de Maidanprotesten in Kiev.

Maar zowel Michel als de Slowaakse EU-ambassadrice dreigt valse verwachtingen te scheppen, want in de lidstaten neemt de oorlogsmoeheid toe. Aan Russische grappenmakers vertelde de Italiaanse premier Giorgia Meloni dat ‘iedereen stilaan beseft dat er een uitweg nodig is’. Tot slot zal de Europese Unie een miljoen beloofde stuks artilleriemunitie voor Oekraïne niet tijdig kunnen leveren, net nu de Oekraïense voorraden in snel tempo slinken. ‘We moeten sneller en meer produceren’, zei Michel vorige week in Kiev, al heeft hij daar in zijn functie weinig vat op. Voor Moskou was dat voldoende om Michel te koeioneren: ‘Hij zou zich in Kiev beter verontschuldigen voor alle beloftes die de Europese Unie niet nakomt’, klonk het bij het Russische staatsagentschap TASS.

Amputatie

Dan is er nog de Hongaarse premier Viktor Orbán, die op de Europese top met een veto dreigt als er niet eerst een strategische discussie over het Europese Oekraïnebeleid plaatsvindt. Pas nadien, zo schreef hij twee weken geleden in een uitgelekte brief aan Michel, kan hij eventueel met financiële steun en de uitbreidingsonderhandelingen akkoord gaan. Waarschijnlijk is het Orbán met zijn veto in de eerste plaats om de geblokkeerde Hongaarse miljarden op de Europese rekeningen te doen. Toch vinden heel wat lidstaten Orbáns opmerkingen pertinenter dan publiekelijk wordt toegegeven. Zijn we zowel individueel als collectief wel in staat om Oekraïne veiligheidsgaranties te geven, zeker als er begin volgend jaar in Washington een wissel van de macht komt? En hoe kan de Unie voorkomen dat de onderhandelingen met Oekraïne in het slop raken, zoals dat al meer dan vijftien jaar met Turkije het geval is?

Het zijn vragen die steeds luider klinken. Het recordbedrag van ongeveer 100 miljard euro dat Rusland volgend jaar in zijn defensie pompt, leest als een signaal dat Poetin bereid is om nog veel meer Russische levens op te offeren. Michel vraagt de lidstaten om niet onder de druk van Poetin te bezwijken, maar die boodschap vindt daar steeds minder weerklank. Dat het alleen aan Oekraïne is om over zijn toekomst te beslissen, zoals Michel en anderen vaak benadrukken, is bovendien geen correcte weergave van de feiten. ‘Alles wijst erop dat we vroeg of laat naar een lelijk compromis tussen Rusland en Oekraïne evolueren’, vertelt een goedgeplaatste diplomaat. ‘Voor de toekomst van Oekraïne moet het NAVO- en EU-lidmaatschap wel deel uitmaken van die overeenkomst. Soms moet je een lichaamsdeel amputeren om te kunnen blijven leven, al begrijpen we dat dat voor Zelensky heel moeilijk is.’

Toen Michel in 2018 na zijn onderhoud met Poetin over het platform naar het Belgische regeringsvliegtuig wandelde, speelde het Russische blaasorkest in de dwarrelende sneeuw toepasselijk Tombe la neige van Salvatore Adamo, waarin de Belgisch-Italiaanse zanger de eenzaamheid na een stukgelopen relatie bezingt. Als Michel de Europese lidstaten midden december niet kan overtuigen, dan zal ook Zelensky minstens een tijdlang teleurgesteld achterblijven.