De miljarden van Vladimir Poetin: troefkaart voor België of tijdbom?

Wie zal de wederopbouw van Oekraïne betalen: Vladimir Poetin of de modale westerse belastingbetaler? Of gebruiken we daarvoor de Russische miljarden van de Europese sancties? Het is verleidelijk om het in die vragen samen te vatten, maar zoals altijd is de realiteit een pak ingewikkelder. Het verhaal van het diplomatieke kluwen rond Poetins miljarden, waarin België een opvallende sleutelrol speelt.

Met enige zenuwachtigheid doorploegt de regering-De Wever dezer dagen de internationale media. Financial Times, Le Monde, Politico of Bloomberg: haast dagelijks schrijven ze dat Europa op het punt staat om de Russische miljarden in beslag te nemen die het sinds de invasie van Oekraïne heeft bevroren – Rusland zou dat geld dan definitief kwijt zijn.

Londen is er klaar voor, in Parijs rijpen de geesten en de nieuwe Duitse regering verandert van koers, schrijven ze. En uiteraard is de Amerikaanse president Donald Trump de aanstoker. Want hij zet de steun aan Oekraïne op de helling en wil de miljarden gebruiken om zijn Russische ambtgenoot Vladimir Poetin tot een vredesakkoord te dwingen. Europa kan de naar schatting 300 miljard euro dus goed gebruiken,

De Wetstraat is met reden waakzaam. Ruim 250 miljard euro van de Russische tegoeden en transacties staat namelijk vast op de rekeningen van Euroclear, de Brusselse financiële dienstverlener. Dat gaat dan niet over de megajachten van het kransje Russische oligarchen rond Poetin die meteen na de grootschalige Russische inval in Oekraïne aan de ketting werden gelegd. Het zijn transacties van en naar Rusland of Russische effecten die langs Euroclear passeerden op het moment dat de Europese Unie de financiële sancties tegen Rusland oplegde.

Druk op België over inbeslagname Russische miljarden neemt toe

Die effecten – zoals aandelen en obligaties – op de rekeningen van Euroclear hebben een beperkte looptijd, en zodra die eindigt worden ze automatisch omgezet in cash. Euroclear belegt dat geld en verdient daar al sinds het begin van de oorlog grof geld mee.

Die overwinsten – of oorlogswinsten – keert Euroclear niet aan zijn aandeelhouders uit. Het houdt 10 procent voor zich, betaalt een flinke som vennootschapsbelasting aan de Belgische schatkist en maakt de overschot naar de Europese Commissie over. Die stort het geld integraal door naar Oekraïne, zodat Kiev op termijn zijn leningen aan de Europese Unie kan afbetalen. Afgelopen zomer overhandigde Euroclear al een eerste schijf van ruim anderhalf miljard euro, eind maart volgt een tranche van 2 miljard.

Dat geeft Oekraïne een tamelijk solide inkomstenstroom die de lidstaten geen cent kost. Een uitgekiend mechanisme, dat het resultaat is van pittige onderhandelingen vorig jaar tussen de groep van de zeven rijkste Westerse industrielanden (G7) en de Europese Unie.

Mee aan tafel

Eind goed, al goed? Helaas. Niemand kan goed inschatten wat president Trump precies met de bevroren miljarden van plan is – laat staan dat hij er welbewust van afweet of dat hij het dossier onder de knie heeft. ‘Momenteel is Washington daar opvallend stil over. En laten we vooral geen slapende honden wakker maken’, vertelt een bron.

‘Het is best mogelijk dat de tegoeden en de inbeslagname deel zullen uitmaken van de vredesonderhandelingen tussen Rusland en Oekraïne’, zegt een andere bron. ‘Maar het mag duidelijk zijn: alleen Europa zal beslissen wat er met de Russische miljarden in Europa gebeurt. Ze zijn voor ons hét instrument om aan de onderhandelingstafel te raken. We kunnen de middelen maar één keer in beslag nemen en hebben dus ook maar één kans om dat goed aan te pakken.’

En dan is er nog de Hongaarse premier Viktor Orbán. Door Trumps terugkeer wordt die almaar stoutmoediger en hij dreigt er nu steeds nadrukkelijker mee om de Europese sancties tegen Rusland niet meer te verlengen – dat moet om de zes maanden gebeuren. Daardoor dreigen de Russische miljarden eind juli met één pennentrek naar Rusland terug te keren. En dat terwijl het Internationaal Monetair Fonds de kosten van de Oekraïense wederopbouw momenteel op ruim 500 miljard euro schat.

‘Voor Europese sancties moeten álle lidstaten aan boord zijn. De Europese Commissie moet dringend uitwerken hoe we de tegoeden zolang als nodig kunnen bijhouden – ook zonder Hongarije’, waarschuwt een Europese diplomaat.

Ondertussen blijft Brussel niet bij de pakken zitten. Een goed ingevoerde bron vertelt dat er onder meer gekeken wordt naar de uitzonderingsregels voor het vrije Europese kapitaalverkeer. Wanneer er door kapitaalverkeer van en naar de Europese Unie gevaar dreigt voor de werking van de Economische en Monetaire Unie, zo stelt het Europees verdrag, kunnen de lidstaten uitzonderlijke maatregelen nemen ten overstaan van niet-Europese landen – in dit geval Rusland.

Maar het valt af te wachten of dat handigheidje juridisch stevig genoeg onderbouwd is om Orbán buitenspel te zetten en de Russische miljarden in Europa te houden. ‘De militaire frontlijn ligt in Oekraïne, maar de juridische frontlijn loopt door Brussel’, becommentarieert een ingewijde.

Het grote onbekende

Want tussen de bevriezing van de Russische tegoeden en de inbeslagname ligt juridisch een wereld van verschil. ‘Het zijn twee totaal verschillende dingen’, verduidelijkt Victor de Serière, hoogleraar financieel recht aan de Radboud Universiteit Nijmegen.

‘Bij een bevriezing kan de eigenaar niet meer aan zijn middelen, maar worden die niet afgenomen. Bij een inbeslagname daarentegen verliest hij wel de eigendomstitel en dat heeft in dit geval verstrekkende gevolgen. Want onder het internationaal recht genieten staatsactiva immuniteit – ook al is het Rusland van Poetin duidelijk de agressor in Oekraïne. Bij een inbeslagname moet het Westen voor dat probleem een oplossing vinden, tenzij het die bezwaren opzijschuift en kijkt wat er gebeurt.’

De meningen zijn verdeeld. Sommige landen, die eerder al inbeslagname eisten, voelen zich door Trump en Orbán nu gesterkt in hun overtuiging. Polen, Oekraïne, het Balticum en het Verenigd Koninkrijk willen dan ook een stap verder gaan en het geld in beslag nemen.

Dat vindt ook Steven Everts, directeur van het Instituut voor Veiligheidsstudies van de Europese Unie: ‘Nu er onzekerheid heerst over de Amerikaanse steun aan Oekraïne en Rusland zijn agressie op Oekraïense bodem voortzet, heeft Europa een huizenhoog existentieel probleem – ook onze leiders benadrukken dat. Waar komt het op neer? Als Europa niet verteerd wil worden door de grootmachtenpolitiek, dan moet het met lef in het grote onbekende durven te stappen.’

IJskoud en onsympathiek

Kaja Kallas, de Europese Buitenlandvertegenwoordiger, ging midden december nog met de toenmalige buitenlandminister Bernard Quintin (MR) in de clinch over het onderwerp. ‘Het meest frappante is haar positie over de Russische bevroren tegoeden die, volgens haar, in beslag genomen moeten worden om de Russische vernielingen in Oekraïne te herstellen’, staat te lezen in een verslag van het ministerie dat Knack kon inkijken. Kallas’ optreden wordt als ‘ijskoud’ en ‘onsympathiek’ omschreven.

Deze week zat premier Bart De Wever (N-VA) samen met Ursula von der Leyen. Hij drukte de Commissievoorzitter op het hart dat België níét van zo’n maatregel wil weten – ze zou begrip hebben getoond, maar een paar dagen later pleitte haar Europese partij wel voor inbeslagname. ‘Het is om te huilen’, zegt een adviseur. Een andere bron voelt ‘dat het net zich aan het sluiten is’, tegen de Belgische belangen in: ‘Iedereen heeft begrip, maar we staan stilaan alleen.’

‘Ik heb soms de indruk dat niet iedereen weet waarover het gaat’, zei De Wever (begin maart op de Europese top. ‘Dit is de kip met de gouden eieren. Landen die nu al pleiten voor de inbeslagname van de Russische gelden moeten goed beseffen wat de risico’s zijn, wie de benadeelde partijen zijn en wat de juridische gevaren zijn.’

De regering-De Wever heeft het gevoel dat ze nog altijd ruggensteun krijgt van Parijs, Berlijn, Rome en de Europese Centrale Bank – wat de internationale kranten ook schrijven. De Franse minister van Financiën Eric Lombard weet als voormalig bestuurslid van Euroclear wat er op het spel staat, valt te horen. Andere Europese leiders, merkt een bron op, beseffen wel dat inbeslagname niet kan, maar willen hun thuispubliek plezieren.

Taboes

Maar België wil dus liever geen experimenten en daar heeft het zijn redenen voor. Ons land is een van de grootste aandeelhouders van Euroclear. Dat kan niet inschatten wie achter de geblokkeerde transacties zit – Moskou geeft niets prijs. Volgens ingewijden kan zo’n 20 miljard van de tegoeden rechtstreeks aan Poetin en zijn omgeving toegeschreven worden. Maar een deel van de transacties is dus van personen en ondernemingen die niets te maken hebben met de Russische inval. Zij spannen nu in hun thuisland processen aan tegen Euroclear – ondertussen zijn dat er al meer dan honderd.

Euroclear verloor enkele rechtszaken, verwacht wordt dat het er nog meer zal verliezen en dan moet het stevig betalen. Daarom houdt het settlementhuis een deel van de overwinsten als buffer bij. Als Europa zomaar alle bevroren tegoeden in beslag zou nemen, komen er ook weer een heleboel onschuldige gedupeerden bij.

Bovendien zijn België en Luxemburg nog altijd gebonden aan een bilateraal investeringsverdrag dat ze in 1989 met de toenmalige Sovjet-Unie sloten. ‘Investeringen van de ene contractuele partij op het grondgebied van de andere mogen niet worden onteigend of genationaliseerd’, stelt dat akkoord. Rusland kan die overeenkomst gebruiken voor een rechtszaak tegen België, waarvan de kosten tot in de miljarden kunnen oplopen.

Luxemburg, dat met Clearstream zo’n 20 miljard Russische tegoeden heeft bevroren, maakte het al mee: op basis van de tekst uit 1989 startte de Russische oligarch Mikhail Fridman vorig jaar een rechtszaak met een claim van bijna 15 miljard euro.

Ook de Europese Centrale Bank waarschuwt voor een regelrechte onteigening van de Russische tegoeden. De inbeslagname, zo zeggen ze op de hoofdzetel in Frankfurt, is juridisch erg wankel en kan een heleboel andere landen ertoe aanzetten om massaal hun geld weg te halen bij Euroclear. ‘Het zou de internationale rechtsorde schenden die we net willen beschermen’, zei ECB-topvrouw Christine Lagarde vorig jaar. ‘We mogen niet doen wat Rusland doet’, aldus een diplomaat. Die waarschuwing is niet uit de lucht gegrepen. Op de G20-top van ministers van Financiën vorig jaar in Brazilië kreeg Vincent Van Peteghem (CD&V) daarover ook bezorgde opmerkingen van onder meer Saudi-Arabië en Indonesië.

Druk op België stijgt om miljarden Russisch geld aan Oekraïne te geven

Een bron wijst bovendien naar de rol die China in het dossier kan spelen, dat via een heleboel omwegen de vijfde grootste aandeelhouder van Euroclear is. ‘China heeft bij Euroclear een bedrag uitstaan waarbij de Russische miljarden kleingeld zijn. Als Peking dat geld uit Euroclear terugtrejt en zijn Europees staatspapier verkoopt, dan is de schok voor het wereldwijde financiële systeem enorm. De euromunt kan dan beginnen wankelen en Euroclear zou zijn cruciale positie verliezen.

China is nu al bedrijven aan het oprichten die Euroclear kunnen vervangen. Dan zou het hart van het wereldwijde financiële verkeer naar het Midden-Oosten of Azië verhuizen. Is het niet veel verstandiger dat dat in Europa blijft?’

Voor de regering-De Wever redenen genoeg om het dossier nauwgezet op te volgen en haar bondgenoten voortdurend uitleg te geven. ‘België zal geen duimbreed toegeven’, zegt een diplomaat. ‘Maar het liefst van al praten we er gewoonweg niet meer over.’ Toch meent Everts dat de inbeslagname een kwestie van tijd is. ‘In crisistijd sneuvelen in Europa altijd taboes – kijk naar de opschorting van de schuldenrem in Duitsland of het Deense pleidooi voor Europese defensieobligaties.

Dat was tot voor kort ook ondenkbaar. De inbeslagname is bovendien het eerlijkst voor de Europese belastingbetaler. Flinke belastingverhogingen of zware besparingen voor defensie-investeringen terwijl Poetin er ongeschonden vanaf komt: dat krijg je als beleidsmaker niet uitgelegd.’