Israël-Hamas: ‘Europa betaalt de houding van Ursula von der Leyen cash’

Sinds de terreuraanslag van Hamas op 7 oktober toont Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, zich een trouwe bondgenoot van Israël. Dat heeft kwalijke gevolgen voor de geloofwaardigheid van de Europese Unie. ‘We verliezen krediet, en dat is vooral een slechte zaak voor Oekraïne.’

In maart 2022 was de maat vol voor de regering-De Croo. In een interne brief aan Ursula von der Leyen maanden België en zeventien andere Europese lidstaten de Duitse voorzitter van de Europese Commissie aan om in te grijpen. Aanleiding was de houding van de Hongaarse Eurocommissaris Oliver Varhelyi. Die blokkeerde al een jaar lang een Europees steunpakket aan Palestina ten bedrage van 215 miljoen euro.

De reden van Varhelyi’s manoeuvre: omstreden Palestijnse schoolboeken die volgens hem opruiende taal tegenover Israël bevatten. Een onafhankelijk onderzoek bevestigde dat min of meer, maar oordeelde eveneens dat de schoolboeken voldeden aan de Unesco-standaarden – volgens Palestina weerspiegelen ze simpelweg de politieke realiteit van het land. De Europese Unie financiert de bewuste schoolboeken niet, maar steunt wel onder meer het bredere Palestijnse onderwijssysteem. Voor Varhelyi reden genoeg om het volledige steunpakket voorwaardelijk te maken: hij wilde de geldkraan pas opnieuw opendraaien als Palestina de boeken zou aanpassen.

Het steunpakket van 215 miljoen was niet alleen voor het Palestijnse onderwijs bestemd. Door Varhelyi’s blokkade kwamen bijvoorbeeld ook Palestijnse ziekenhuizen in de problemen. Zo kon het gespecialiseerde Augusta Victoriaziekenhuis in Oost-Jeruzalem wegens een gebrek aan middelen een tijdlang geen nieuwe kankerpatiënten opnemen. Voor heel wat Europese lidstaten kon dat niet door de beugel. Ook Josep Borrell, hoge vertegenwoordiger van het Europese buitenlandbeleid, liet zijn ongenoegen schriftelijk aan Von der Leyen blijken. De brief van de achttien, die er kwam op initiatief van Ierland, wierp vruchten af. Twee maanden later ging Varhelyi door de knieën, zonder dat de Palestijnse schoolboeken werden aangepast. ‘Ik ben blij dat de fondsen snel kunnen vloeien’, zei Von der Leyen in Ramallah, met de Palestijnse premier Mohammad Shtayyeh aan haar zijde.

Toch hielden de lidstaten een bittere nasmaak aan de kwestie over. Hoe was het mogelijk dat Varhelyi, die als Eurocommissaris vaak naar het pijpen van de Hongaarse regering danst, die blokkade zo lang had kunnen volhouden? Volgens een goed geplaatste Europese diplomaat was dat alleen met steun van bovenaf mogelijk: ‘Het kan niet anders dan dat Von der Leyen hem de hand boven het hoofd hield.’

(Lees verder onder de preview)

Vermaning

Ruim een jaar later staat zowel Varhelyi als Von der Leyen opnieuw in het oog van de storm, en wel om soortgelijke redenen. Alles heeft te maken met de gruwelijke terreuraanslag van Hamas in Israël, die op 7 oktober aan 1200 mensen het leven kostte. Von der Leyen talmde die zaterdag niet om de aanval te veroordelen en Israël volop te steunen. Geen weldenkend mens in de Europese Unie maakte daar een probleem van.

Maar al snel kwam er kritiek. Zo verzocht de regering-De Croo haar nog diezelfde zaterdagnamiddag om de Israëlische vlag niet op de hoofdzetel van de Europese Commissie te projecteren. Het zou de gespannen situatie in de Belgische straten nog verder op de spits drijven, klonk het. Von der Leyen had er geen oren naar. Twee dagen later kondigde Varhelyi tot verbazing van velen aan dat de Commissie met onmiddellijke ingang de Europese ontwikkelingssteun aan Palestina opschortte. Borrell, die op dat moment aan het vergaderen was met de Samenwerkingsraad van de Arabische Golfstaten in Oman, floot Varhelyi nog diezelfde avond terug. Een zeventigtal Europarlementsleden vroeg om Varhelyi’s ontslag, maar Von der Leyen gaf geen kik. Ze gaf de Hongaar evenmin een publieke vermaning.

Onaangekondigd bezoek

Intussen regende het bommen op de Gazastrook als reactie op de terreuraanval van Hamas: 6000 in zes dagen tijd, zo kondigde het Israëlische leger op 12 oktober aan. Diezelfde dag verscheen Von der Leyen aan de zijde van Europees Parlementsvoorzitter Roberta Metsola in Jeruzalem. De twee hadden Charles Michel, de voorzitter van de Europese Raad, daar op voorhand niet van op de hoogte gebracht. Hij moest hun bezoek via de pers vernemen. ‘In het licht van deze afschuwelijke tragedie is er maar één mogelijke reactie: Europa staat achter Israël’, zei Von der Leyen in Oost-Jeruzalem.

Dat was maar voor de helft waar. Almaar meer lidstaten maakten zich op dat moment al grote zorgen over de manier waarop het Israëlische leger in de Gazastrook te werk ging. Maar over het respect voor het internationaal humanitair recht en een zekere proportionaliteit zei Von der Leyen niets in Israël. Michel moest haar eenzijdige positie noodgedwongen corrigeren na een inderhaast georganiseerde Europese top. Het Europees Parlement tikte de Commissievoorzitter middels een resolutie op de vingers. 850 medewerkers van de Europese Commissie schreven een brief waarin ze hun bezorgdheid uitten over Von der Leyens ‘onvoorwaardelijke steun’ aan Israël.

(Lees verder onder de preview)

Breuk met het verleden

Volgens James Moran, voormalig EU-ambassadeur voor het Midden-Oosten en verbonden aan de denktank Centre for European Policy Studies, brak Von der Leyen daarmee radicaal met het verleden. ‘Zolang als ik het me kan herinneren hebben EU-leiders altijd geprobeerd om geen partij te kiezen. Zo ging een felicitatie aan het adres van Israël altijd gepaard met een gebaar naar Palestina of omgekeerd – diplomatie, weet je wel. Het is volkomen terecht dat Von der Leyen Israël volop steunde in de onmiddellijke nasleep van de terreuraanval van Hamas. Maar ook toen het Israëlische offensief aan kracht won en er geleidelijk aan nuance nodig was, bleef Von der Leyen vasthouden aan haar oorspronkelijke standpunt. Het lijkt wel alsof ze wekenlang dacht dat het nog 7 oktober was.’

Volgens Moran gingen zelfs de Verenigde Staten, nochtans een traditionele bondgenoot van Israël, een pak genuanceerder en evenwichtiger te werk dan Von der Leyen. ‘Amerikaans buitenlandminister Antony Blinken ging eerst naar Israël, maar had daarna een ontmoeting met Mahmoud Abbas, de president van de Palestijnse Autoriteit, en andere leiders in de Arabische wereld. Die gesprekken hadden aanvankelijk weinig gevolgen op het terrein, maar het is wel op die manier dat je diplomatie bedrijft en geloofwaardigheid opbouwt.’

Intussen is het kwaad geschied, en dat betalen we elders cash, vertelt Moran. Dan heeft de Britse oud-diplomaat het ook over de oorlog in Oekraïne. ‘Een kleine twee jaar heeft het Westen met wisselend succes geprobeerd om Rusland internationaal te isoleren. De manier waarop Von der Leyen en een aantal Europese lidstaten nu met de Israëlisch-Palestijnse kwestie omgaan, helpt niet. Het Midden-Oosten kijkt naar Oekraïne en verwijt de Europese Unie nu dubbele standaarden. Zo gek is dat niet. We zijn terecht verontwaardigd over de slachtoffers die Rusland in Oekraïne maakt, maar Von der Leyen wekt publiekelijk niet diezelfde indruk als het over het Midden-Oosten gaat. We verliezen krediet, en dat is vooral een slechte zaak voor Oekraïne.’

Hoeft het te verbazen dat men in Moskou met pretoogjes toekijkt? Hoewel hij Israël niet voor het hoofd wil stoten, maakt Russisch president Vladimir Poetin dankbaar gebruik van de situatie om in het Midden-Oosten zieltjes voor zich te winnen. Want Von der Leyens houding, aldus de man die jarenlang ziekenhuis in Syrië liet bombarderen, bewijst nog maar eens dat niet Rusland maar wel het Westen verantwoordelijk is voor de instabiliteit in het Midden-Oosten.

Von der Leyens houding was des te opvallender omdat vriend en vijand doorgaans haar politiek-strategisch inzicht erkennen. Ze heeft het ook al bewezen. Vrijwel meteen na het begin van de grootschalige Russische invasie pleitte ze voor een versneld Europees lidmaatschap van Oekraïne. Ook toen werd haar positie niet door de lidstaten gedekt en zorgde haar voortvarendheid voor frustratie. Een kleine twee jaar later is Oekraïne kandidaat-lidstaat en is het niet ondenkbaar dat de toetredingsgesprekken binnenkort beginnen. Dat heet dan vooruitziend leiderschap.

Maar dit keer is voorzichtigheid veel meer geboden, al is het maar omdat de lidstaten verdeeld zijn. ‘Om voor de hand liggende geschiedkundige redenen kijkt ze als Duitse met een andere bril naar Israël en Palestina’, zegt Moran. Bovendien kent Von der Leyen Israël goed. Sinds 2008 was ze als Duits minister van achtereenvolgens Gezin, Werk en Sociale Zaken en Defensie altijd betrokken bij de jaarlijkse Duits-Israëlische regeringsconsultaties. ‘U bent een vriend van Israël’, zei Israëlisch premier Benjamin Netanyahu toen hij haar in 2015 ontmoette. Als defensieminster had ze net daarvoor de levering van vier Duitse korvetten toegezegd.

Politiegegevens

Voorstanders van de Palestijnse zaak menen al langer dat Von der Leyen vooral de kaart van Israël trekt. Zo onderhandelde ze vorig jaar met Israël over een verdrag met betrekking tot de uitwisseling van Europese politiegegevens. Bedoeling van de Commissie was om Israël toegang te geven tot data van de Europese politiedienst Europol. Het voorstel bevatte echter een clausule die Israël in uitzonderlijke gevallen toeliet om zulke data ook in de bezette Palestijnse gebieden te gebruiken.

Die bepaling stond in schril contrast met de positie die de Unie doorgaans inneemt ten overstaan van de Bezette Gebieden. Toen Israël eind 2021 mocht toetreden tot het Europese onderzoeksprogramma Horizon, werden de Bezette Gebieden juist expliciet uit de samenwerking gehouden. Opnieuw was dat voor België voldoende reden om bezwaar aan te tekenen: samen met twaalf andere lidstaten kelderde de regering-De Croo het voorstel.

In Palestina reageerde men furieus op wat Von der Leyen op tafel had gelegd. ‘Dat de voorzitter van de Europese Commissie ermee heeft ingestemd onder zulke voorwaarden te onderhandelen, is een flagrante schending van het internationaal recht’, liet de Palestijnse minister van Buitenlandse Zaken Ryad al-Mali optekenen. Ook voor dertien Europese lidstaten, waaronder Duitsland en België, ging het voorstel van de Commissie veel te ver. De clausule haalde de eindstreep uiteindelijk niet.

‘Racistische propaganda’

Het was niet de laatste keer dat Von der Leyen zich aan de Israëlisch-Palestijnse kwestie zou verbranden. Toen Netanyahu eind vorig jaar premier werd van een regering met ultranationalistische en -orthodoxe krachten, feliciteerde Von der Leyen hem uitvoerig via Twitter. Dat diezelfde krachten een doorgedreven nederzettingenpolitiek op Palestijns grondgebied bepleitten, bleek voor de Commissievoorzitter geen reden om zich wat terughoudender op te stellen. Francesca Albanese, de speciale VN-rapporteur van de Verenigde Naties voor de bezette Palestijnse gebieden, wond er in een reactie op Von der Leyens felicitaties geen doekjes om: ‘Het baart mij diep zorgen dat ze de ogen sluit voor de plannen van de nieuwe Israëlische regering, die neerkomen op oorlogsmisdaden.’

Von der Leyen zag de vingerwijzing niet als een signaal om haar vermeend pro-Israëlische benadering bij te sturen. Naar aanleiding van het 75-jarige bestaan van Israël nam ze in april van dit jaar in de gebouwen van de Commissie een videoboodschap op die weinig aan de verbeelding overliet. ‘Jullie hebben de woestijn letterlijk doen floreren’, klonk het in de video. Het Palestijnse ministerie van Buitenlandse Zaken noemde de uitspraak ‘racistische propaganda’ en eiste verontschuldigingen. Die kritiek vond de Commissie op haar beurt ‘ongepast’.

Volgens een Europese diplomaat bewijst het allemaal dat Von der Leyen zich persoonlijk erg verbonden voelt met Israël. Moran zoekt het niet zo ver. ‘Misschien betaalt Von der Leyen gewoon leergeld. De Duitse en Europese politici die zich aan de kwestie hebben verbrand, zijn niet meer op twee handen te tellen. Van een Commissievoorzitter verwacht je natuurlijk beter, al pleit het voor haar dat ze de afgelopen weken wat genuanceerder voor de dag komt.’

Zo toonde Von der Leyen zich een maand na de terreuraanval van Hamas ten overstaan van de EU-ambassadeurs opvallend empathisch voor de Palestijnse burgerbevolking, en bevestigde ze dat de tweestatenoplossing de enige is die perspectief biedt op duurzame vrede. Begin november kwam ze met vijf principes op de proppen die samen genomen veel evenwichtiger overkomen: geen veilige haven voor terroristen, geen regering onder leiding van Hamas, geen langdurige Israëlische veiligheidsaanwezigheid, geen gedwongen verplaatsing van Palestijnen en geen langdurige Israëlische blokkade. ‘Ons hart bloedt bij de beelden van kleine kinderen die vanonder het puin worden gehaald’, liet Von der Leyen optekenen. ‘Want elk mensenleven telt, of het nu Israëlisch of Palestijns is.’ Die bijsturing wordt wat over het hoofd gezien, meent Steven Van Hecke, professor Europese politiek aan de KU Leuven. ‘Von der Leyen heeft haar discours drastisch bijgestuurd, al heeft ze haar pro-Israëlische houding niet gewijzigd.’