Charles Michel vs. Ursula von der Leyen: ‘Die twee kunnen elkaars bloed drinken’

Wat hun voorgangers wél vonden, lijkt voor Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen en voorzitter van de Europese Raad Charles Michel onmogelijk: een modus operandi die hun rollen verzoent en ego’s overstijgt. ‘Dat ze al anderhalf jaar op ramkoers zitten, is meelijwekkend en gênant.’

In de aanloop naar een virtuele G20 eind maart vorig jaar stelt Ursula von der Leyen haar collega Charles Michel voor een fait accompli. De Europese Unie (EU) krijgt drie minuten spreektijd op het internationale forum. Zonder enig overleg met het kabinet van de voorzitter van de Europese Raad hebben de medewerkers van de voorzitter van de Europese Commissie geregeld dat Von der Leyen de drie minuten zal mogen volpraten.

Michel steigert. ‘Ík zal als enige namens Europa spreken.’ Het is de start van een verwoede veldslag om drie luttele minuten het woord te kunnen richten tot de collega-wereldleiders. Gastheer voor de G20 is Saudi-Arabië. De Saudische minister van Buitenlandse Zaken komt na een tussenkomst van de entourage van Michel via de Saudische ambassadeur in Brussel met een opvallend compromis. Hoewel ze het daar niet zo nauw nemen met vrouwenrechten, krijgt zowel Von der Leyen als Michel drie minuten spreektijd. Maar wanneer Michel de volgorde van sprekers te zien krijgt, kookt hij over. De Chinese president Xi Jinping en de toenmalige Amerikaanse president Donald Trump mogen eerst, Von der Leyen mag als derde haar zegje doen. Michel mag pas helemaal op het einde het woord nemen. Als laatste leider, net voor de vertegenwoordigers van internationale instellingen zoals het Internationaal Monetair Fonds (IMF) en de Wereldbank. Dat steekt. De ‘Europese president’ vraagt zijn medewerkers om rel te schoppen met Riyad. Uiteindelijk moeten diplomaten Michel uitleggen dat het geen goed idee is om daarvoor ruzie te maken met de Saudi’s.

‘Spreektijd en sprekersvolgorde op zulke prestigieuze, internationale bijeenkomsten liggen heel gevoelig’, zegt een hoge functionaris van de Europese Raad. ‘Maar het is een ongeschreven regel dat de G20 eerder economisch getint is. En dan neemt normaal gesproken de Europese Commissie het woord. Op een G7 of G8 zal dat eerder de voorzitter van de Europese Raad zijn. Maar naar aanleiding van de G7 is er ook al gekibbel geweest tussen Von der Leyen en Michel.’

Na afloop van dat soort bijeenkomsten komt er meestal een gezamenlijke persverklaring van Michel en Von der Leyen. ‘Achter dat soort schijnvertoningen schuilt een harde realiteit’, zeggen insiders. ‘Die twee kunnen elkaars bloed drinken.’

Territoriumdrift

Begin januari 2020 is het ook al prijs. Charles Michel vertegenwoordigt de 27 lidstaten op de Conferentie van Berlijn waar verschillende landen, internationale organisaties en de belangrijkste spelers in de burgeroorlog in Libië een wapenstilstand hoopten te bereiken. ‘Von der Leyen had daar niets te zoeken, maar toch heeft ze zichzelf uitgenodigd’, zegt een hoge functionaris bij de Europese Raad. De Conferentie levert uiteindelijk weinig op, behalve frustratie vanwege de territoriumdrift tussen de twee Europese leiders.

‘Die geldingsdrang heeft al vaker geleid tot meelijwekkende en gênante situaties’, zegt Steven Van Hecke, professor Europese politiek aan de KU Leuven. ‘Mocht Michel nu nog iets te zeggen hebben, dan zou je die voortdurende drang om te communiceren nog enigszins begrijpen. Maar je kunt niet zeggen dat hij goed speecht in dat schabouwelijke Engels van hem. Het is zo vaak overacting. Words, words, words. Veel vertellen zonder feitelijk iets te zeggen.’

Net als Van Hecke is ook Hendrik Vos, professor Europese politiek aan de Universiteit Gent, niet verbaasd over de bitse strijd tussen Von der Leyen en Michel. ‘Ze zijn elkaar waard, want ook Von der Leyen is geen doetje’, zegt Vos. ‘Bij haar aantreden zag je meteen dat communicatie ook voor haar prioritair was. En ze doet dat vaak beter dan Michel. Op zich is dat gevecht voor de pikorde niet nieuw. De Europese constructie is een continue evenwichtsoefening van belangen en posities. Von der Leyen en Michel pissen hun terrein af.’

Dat deden ze ook in de nasleep van de brexit. De Europese Commissie leidt de brexitgesprekken, dus is het logisch dat Von der Leyen in juni 2020 de uitnodigingen verstuurt voor een videovergadering met de Britse premier Boris Johnson. Maar Michel heeft zich voorgenomen dat hij voortaan de leiding neemt in de gesprekken met het Verenigd Koninkrijk. Nochtans is Michel Barnier al sinds 2016 de onbetwiste brexitman van de EU. ‘Het VK is na de brexit een derde land, voor de EU zijn dat buitenlandse betrekkingen en dus is dat mijn bevoegdheid’, luidt de redenering. En dus laat Michel woordvoerder Barend Leyts een tweet sturen om de afspraak met Johnson aan te kondigen.

Bij Von der Leyen begrijpen ze er niets van. Om over de kwestie te praten probeert de Commissievoorzitter tot vier keer toe Michel op te bellen. Hij neemt zijn gsm niet op. Pas na de vijfde poging vanuit Berlaymont volgt een kort en bizar telefoongesprek. Daarna stuurt Von der Leyen zelf ook een uitnodiging naar 10 Downing Street. ‘Op hun wekelijkse vergadering is tussen Von der Leyen en Michel een misverstand ontstaan over wie de uitnodiging zou versturen’, is als uitleg te horen bij de Europese Raad.

Het resultaat is dat Johnson in zijn vuistje lacht wanneer hij twee keer een uitnodiging krijgt en zo merkt dat de Europese leiders niet eensgezind zijn. Meteen een gelijkenis met ‘sofagate’ in Ankara begin april: daar was Recep Tayyip Erdogan de lachende derde. De Turkse president zag het graag gebeuren dat Michel gretig ging neerzitten in de enige stoel die naast hem klaarstond. Von der Leyen moest plaatsnemen in een sofa wat verderop.

Of Erdogan nu bewust de twee Europese leiders uit elkaar wilde spelen of niet, het gebakkelei tot twee weken na het incident maakt het helemaal lachwekkend. ‘Dat Von der Leyen in het Europees Parlement Michel nogmaals tot excuses dwong, was pijnlijk voor hem’, zegt een hoge functionaris bij de Europese Raad. ‘Al denkt Von der Leyen nu dat ze gewonnen heeft omdat ze Michel op zijn knieën heeft gedwongen.’

Diplomaten zijn het erover eens: deze voortdurende strijd kent geen winnaar. De Europese hymne gespeeld door Von der Leyen en Michel klinkt lelijk vals en daar is ook Europa niet mee gebaat. ‘Het is kinderachtig’, zegt politiek analist Peter Ludlow, volgens de Financial Times de ultieme insider van het Europese machtscentrum. ‘Je ziet dat Michel worstelt met zijn rol. Hij is eigenlijk de voorzitter van het bedrijf en niet de ceo. Al gedraagt hij zich soms zo. Hij zou blijer zijn met een meer uitvoerende rol, maar die is nu eenmaal weggelegd voor de voorzitter van de Europese Commissie.’

Jaknikkers

Wanneer Charles Michel merkt dat het leiderschap in de gesprekken met de Britse premier Johnson hem ontglipt, volgt een scheldtirade. De volgende morgen legt kabinetschef François Roux zijn ontslagbrief op het bureau van Michel.

Dat Roux de handdoek in de ring gooide, was voor velen een verrassing. ‘Roux was permanent vertegenwoordiger van België bij de EU én sherpa of persoonlijk topadviseur van voormalig premier Michel’, zegt professor Van Hecke. ‘En dus leek het logisch dat hij Michel zou volgen.’ Het duurde nochtans lang voor Roux werd aangesteld als kabinetschef van de nieuwe voorzitter van de Europese Raad. Michel polste ook nog enkele andere diplomaten voor de functie. Die zagen het niet zitten om voor hem te gaan werken.

‘Het was meteen duidelijk dat hij als voorzitter van de Europese Raad jaknikkers zocht als medewerkers’, zegt een oud-minister. ‘Dat was ook zo toen hij minister en premier was. Michel is een narcist en duldt geen tegenspraak.’

Van Hecke kruipt naar eigen zeggen even in de rol van amateurpsycholoog. ‘Iemand die onzeker is, heeft behoefte aan jaknikkers’, zegt hij. ‘Wie zelfverzekerd is, kan tegenwind verdragen. Rouxs ontslag heeft me verbaasd. Het is een ontzettend capabele en zeer minzame man. Maar het siert hem dat hij die beslissing heeft genomen. Hij is alleen maar in mijn achting gestegen.’

Volgens insiders zijn de pogingen van Michel om zijn belangrijkste adviseur in te schakelen als een soort pitbull in de strijd met Von der Leyen keer op keer mislukt. In de analyse van professor Van Hecke is het ontslag de culminatie van een reeks foute veldslagen die Michel is aangegaan. ‘Wat de brexit betreft, begrijp ik dat echt niet. Daar is het toch logisch dat de Commissie de lead heeft? Zelfs voor zijn aantreden gingen bij mij al alarmbellen af. In november 2019 gaf hij een speech aan de universiteit van Amsterdam. Hij had het daar onder meer over de agenda van de EU, over de klimaatverandering en de sterke rol die Europa in de wereld moest opnemen. Dat was net op het moment dat de nieuwe Europese Commissie in het zadel zat. Het is niet de taak van Michel om dat soort verklaringen af te leggen, wel die van de voorzitter van de Commissie. Zijn taak is om de lidstaten op één lijn te krijgen zodat ze tot actie kunnen overgaan.’ Het ontlokte in die beginperiode een minister van staat de uitspraak: ‘Michel is niet geschikt voor de job.’

Van Hecke begrijpt niet dat Michel nog steeds de relaxmodus niet heeft gevonden. ‘Hij heeft de loopbaan van zijn vader Louis Michel nu al overtroffen. Hij is premier geweest. Hij is op jonge leeftijd voorzitter van de Europese Raad. Maar toch laat hij zich steeds weer kennen. Misschien kan de Franse president Emmanuel Macron zijn poulain terug in zijn mand krijgen?’ Maar intussen tracht Michel volgens ‘politiek psycholoog’ Van Hecke zijn onzekerheid te maskeren door zich te uiten. ‘Dat hij een alfamannetje is, wisten we al van toen hij premier was. Ook toen zocht hij voortdurend het licht van de camera’s op.’

Verliefd op de camera’s

Sinds hij voorzitter is van de Europese Raad haalt Michel die camera’s ook graag zelf naar zijn bureau. ‘Heel vaak filmt een cameraploeg zijn doen en laten’, zegt een Europees ambtenaar. Niet altijd tot groot jolijt van de medewerkers en gesprekspartners van de voorzitter. ‘Het schaadt de beslotenheid van de gesprekken.’

Het resultaat van uren en uren filmen was onlangs te zien in twee documentaires op de RTBF. Opvallend is dat Von der Leyen weigerde in beeld te komen en geen interviews wilde geven. ‘Pure promo voor Michel’, aldus haar medewerkers. ‘De film is als een politieke thriller en vertelt hoe twee historische deals tot stand kwamen: het klimaatakkoord en het relancefonds van 750 miljard euro’, aldus het persbericht van de RTBF. In één scène tijdens een gesprek met zijn adviseurs is te zien hoe Michel niet alles laat registreren. ‘On va couper ici’, zegt hij. En de cameraploeg verlaat zijn bureau.

‘Het schetst frappant hoe hij obsessief bezig is met zijn imago’, zegt Van Hecke. ‘Hij imiteert hier klakkeloos Emmanuel Macron, die zich uitgebreid liet filmen tijdens zijn presidentiële verkiezingscampagne.’

Von der Leyen is ook verliefd op de camera’s. Voortdurend lanceert ze video’s op sociale media met mededelingen en speeches. ‘Dat gebeurt allemaal hyperprofessioneel’, zegt Van Hecke. ‘En ze doet dat als een soort robot die een zoveelste keer trots poseert voor de Europese vlag.’

Dat Europese leiders aandacht zoeken is uiteraard niet nieuw. Neem nu Herman Van Rompuy. The Independent noemde de eerste voorzitter van de Europese Raad ooit ‘een man met meer interesse voor Japanse poëzie dan voor publiciteit’. En toch, niets menselijks was hem vreemd. Ook Van Rompuy was bezorgd over zijn plaats in de geschiedenis. Al ging hij daar subtiel mee om. In plaats van zichzelf in de picture te plaatsen, organiseerde hij na iedere Europese Raad een off the record –briefing met een select kransje Europacorrespondenten van onder meer de Financial Times, Der Spiegel en Le Monde. In de zaal geen bandopnemers, camera’s of fototoestellen. Van Rompuy doceerde, de journalisten noteerden. Heel open lichtte de voorzitter van de Europese Raad de ontstaansgeschiedenis van bepaalde beslissingen toe. De afspraak was dat ze Van Rompuy nooit letterlijk citeerden. Achteraf verwerkten de verslaggevers de informatie wel in achtergrondverhalen en commentaren. Het is zo dat Van Rompuy de perceptie over de Europese besluitvorming kon sturen en zijn eigen bijdrage in de verf zette.

‘Van Rompuy kreeg aandacht en dwong respect af omdat hij al eerder respect had opgebouwd’, zegt analist Peter Ludlow. ‘Michel en Von der Leyen moeten zich nog bewijzen. Ze zoeken aandacht. Ze doen te veel hun best om gezien te worden.’

En o ja, ook Van Rompuy clashte weleens in de coulissen. ‘Wanneer de duo’s Herman Van Rompuy en José Manuel Barroso en later Donald Tusk en Jean-Claude Juncker (respectievelijk de voormalige voorzitters van de Europese Raad en voorzitters van de Europese Commissie, nvdr) botsten, dan verliep dat veel beschaafder’, zegt professor Hendrik Vos.

Tijdens de eurocrisis besefte Van Rompuy dat de hard power bij de Commissie lag, maar even goed begreep Barroso dat hij Van Rompuy nodig had omdat hij het oor van de staatshoofden en regeringsleiders had. ‘Die twee jezuïeten vonden elkaar’, zegt een oudgediende. ‘De menselijke verhoudingen waren helemaal anders.’

Carriereplanning

Het grote verschil met hun voorgangers is dat de clash van persoonlijkheden maar niet tot een pragmatische modus operandi leidt voor Von der Leyen en Michel. Je zou verwachten dat ze na anderhalf jaar hun terrein langs weerszijden van het Schumanplein hebben afgepist en dat het stilaan gemoedelijk kan verlopen, maar niets is minder waar. Het gevecht over wie nu de echte Europese president is, begon al enkele weken voor 1 december 2019, de dag dat Von der Leyen en Michel officieel hun intrek namen in hun kantoor. En sindsdien is het niet opgehouden.

‘Ambitie speelt een grote rol’, zegt een hoge functionaris bij de Europese Raad. Beide politici staan op het hoogtepunt van hun carrière. ‘Van Rompuy, Juncker en Barroso hoefden zich niet meer te bewijzen’, zegt Van Hecke. ‘Michel zal in 2024 op het einde van zijn voorzitterschap nog maar 49 jaar zijn. In het diepst van zijn gedachten ziet hij zichzelf wellicht al als secretaris-generaal van de Verenigde Naties. Daar is hij nu al mee bezig.’

Dat is volgens verschillende ingewijden op belangrijke posities de reden waarom Michel tijdens ontmoetingen met andere leiders vaak onderdanig acteert. ‘Hij heeft te veel respect voor autoritaire leiders als Erdogan, Trump en Poetin. Hij denkt dat hij ze misschien nog nodig heeft voor de verdere uitbouw van zijn loopbaan. Om diezelfde reden gedraagt hij zich ook te gedwee als een vazal van Macron, bij wiens gratie hij voorzitter van de Europese Raad kon worden.’

Michel hoopt vurig dat de Franse president in het voorjaar van 2022 herkozen wordt. ‘Michel zou wellicht bereid zijn om op zijn knieën naar Scherpenheuvel te kruipen voor een verlengd verblijf van Macron in het Elysée, zegt Van Hecke.

Von der Leyen mikt dan weer op een tweede mandaat als Commissievoorzitter. En waarom niet het voorzitterschap van Commissie en Raad dan combineren? ‘Het Verdrag van Lissabon laat dat toe’, zegt Van Hecke. ‘Maar momenteel versterkt die carrièreplanning het conflict tussen beide, waardoor ze elkaar voortdurend voor de voeten lopen.’

Verschillende diplomaten zien het niet meer goed komen. ‘Sofagate was al dramatisch. Dat Von der Leyen ook na het incident drek bleef uitkieperen op Michels hoofd, heeft het tot een langlopend conflict gemaakt.’

Professor Vos is optimistischer. ‘Ze zullen nooit vrienden worden, maar het komt wel goed. Ze zullen nog enkele jaren moeten samenwerken.’ In het voorjaar van 2022 buigen de staatshoofden en regeringsleiders zich over de herbenoeming van voorzitter Michel, voor een nieuw mandaat van 2,5 jaar. Zowel Vos als Van Hecke verwacht dat de opdracht verlengd zal worden. ‘De lidstaten gaan het zichzelf niet aandoen om een nieuwe voorzitter van de Europese Raad te moeten aanwijzen.’

Shinen naast Biden

Hoe dan ook, de schade na het zoveelste incident lijkt onherstelbaar. ‘Michel zal herkozen worden, maar sofagate zal aan hem blijven plakken, net omdat het niet incidenteel, maar structureel was’, zegt een voormalige Mitspieler.

Daar is Ludlow het niet helemaal mee eens. ‘Dit is niet structureel, maar persoonlijk. Net zoals in een huwelijk of in een andere setting met twee mensen: ze komen niet altijd overeen. Afwachten of ze het geruzie de komende jaren kunnen overstijgen en akkoorden kunnen sluiten. Want dat hebben ze toch al gedaan, zoals in juli 2020.’

Toen lanceerden de Europese Raad en de Europese Commissie NextGenerationEU, een plan om de economische en sociale schade van de coronapandemie te herstellen. Samen met de langetermijnbegroting is dat het grootste, Europese stimuleringspakket ooit. ‘Al mogen de rol en verdiensten van de Duitse bondskanselier Merkel en de Franse president Macron hier niet onderschat worden’, benadrukt Ludlow.

NextGenerationEU bewijst volgens Eric Mamer, de woordvoerder van Von der Leyen, dat de samenwerking tussen zijn baas en Charles Michel opperbest verloopt. ‘Ze zien elkaar wekelijks en de communicatie verloopt prima’, zegt Mamer. Hetzelfde geluid is te horen bij de Europese Raad. ‘Ze bellen ook regelmatig en sturen sms’jes.’ De vraag of ze achter de schermen dan niet vaak kinderachtig bikkelen, doet Mamer lachen. ‘Speelt het een rol wat er in de keuken gebeurt?’, pareert hij met een andere vraag. De woordvoerder van Charles Michel laat weten dat hij niet wil reageren.

Intussen lijkt de komst van de Amerikaanse president Joe Biden in juni het volgende accident waiting to happen. Biden gaat op 11 juni eerst naar een G7-top in Engeland en reist dan door naar Brussel, waar hij de leiders van de Europese Unie zal ontmoeten. ‘Michel zal Biden ontvangen namens de 27 lidstaten en Von der Leyen is daar ook bij’, klinkt het bij de Europese Raad. In de coulissen is te horen dat Von der Leyen haar plaats zal opeisen. ‘De inzet is: wie kan het best shinen aan de zijde van Biden. Benieuwd of ze zich opnieuw belachelijk zullen maken.’