‘Brussel beeft, nu het nationalisme herleeft’

Opmars van ‘rechtsnationalisme’ in Italië en Zweden kan grote gevolgen hebben in de Europese Raad en werpt zijn schaduw vooruit over de EU na 2024.

Na de eclatante overwinning van het rechtse blok onder leiding van de 45-jarige Giorgia Meloni in Italië – de derde economie van de Europese Unie – waren de reacties van de gevestigde orde in Brussel weinig positief, en soms rond- uit schril van toon. Twee weken na de overwinning van de Zweden  Democraten weer verkiezingswinst voor een nationalistische partij waaraan de geur van neofascisme zou kleven.

De liberale Belgische Europarlementariër en oud-premier Guy Verhofstadt twitterde: ‘Er breken zware tijden aan voor Europa. (…) Verdeeldheid en instabiliteit zijn het laatste wat Europa nodig heeft.’ De VVD-chef in het Europees Parlement, Malik Azmani, somberde ook: ‘Zorgwekkend, zoals verwacht een extreemrechtse meerderheid in Italië. Dat wordt een nationalistische conservatieve agenda.’ De christen-democraten van de EVP hielden zich stil: Silvio Berlusconi (Forza Italia), die tot het rechtse Italiaanse blok behoort, is Europarlementariër en maakt deel uit van de EVP-fractie. Commissiechef Ursula von der Leyen zei in een interview vlak voor de verkiezingen, zonder Italië bij naam te noemen: ‘Als de zaken in een moeilijke richting gaan – en ik heb gesproken over Hongarije en Polen – hebben we de tools.’ Daarmee bedoelt ze: de EU-miljarden die alleen onder rechtsstatelijke voorwaarden worden uitgekeerd.

De verbeten reacties in Brussel worden gevoed door twee angsten: blijft in de Europese Raad de eenheid tegen Rusland overeind en kunnen de traditionele ‘middenpartijen’ na mei 2024 in Brussel aan de touwtjes blijven trekken?

Meloni gaat waarschijnlijk de Italiaanse regering vormen. De formatie begint na de openingszitting van het parlement op 13 oktober. De vraag is of haar positie sterk genoeg is om de regering eensgezind te laten zijn als het gaat om Rusland. Meloni zelf heeft in de oppositie altijd ondubbelzinnig de agressie van Vladimir Poetin veroordeeld.

Haar beoogde coalitiepartners zijn juist op de hand van Rusland. Voormalig premier Berlusconi (86) is altijd dikke maten geweest met de Russische president. De andere partner, Matteo Salvini van de Lega-partij, droeg vroeger T-shirts met het gezicht van Poetin en is vaak beschuldigd van het aannemen van geld uit Moskou. Hij wordt beschouwd als stroman van Rusland.

De vraag is hoe het er straks aan toegaat in de Europese Raad van Regeringsleiders, als Zweden en Italië regeringen hebben die als net zo nationalistisch worden gezien als die van bijvoorbeeld Polen en Hongarije. Als het gaat om Rusland, is Hongarije tot nu toe de grootste dwarsligger, die elke keer met moeite de sancties onderschrijft. Maar wat als Italië ook gaat sputteren? De verbeten manier waarop Meloni daags na haar winst de Franse president Emmanuel Macron de mantel uitveegde omdat hij Italië als ‘cynisch en onverantwoordelijk’ had weggezet, belooft hoe dan ook vuurwerk.

Nog een zorg: Zweden is van 1 januari tot 1 juli 2023 voorzitter van de Europese Raad en bepaalt dan de agenda. Angst dat de vier één blok zullen vormen, is er in Brussel niet: ze trekken alleen samen op als dat hun eigen belang dient. Kijk maar naar hoe de EU-opstelling tegenover Moskou de lidstaten Polen en Hongarije, ooit een krachtig duo in de Raad, uit elkaar wist te drijven.

De rechtse winst in Italië en Zweden werpt ook een schaduw vooruit over de EU na de Europese verkiezingen in mei 2024. Traditioneel verdelen de christen-democraten en socialisten – en inmiddels ook de liberalen – de topbanen. Von der Leyen en Parlementsvoorzitter Roberta Metsola zijn van de EVP. Voordat Metsola begin 2022 voorzitter werd, vervulde de Italiaanse socialist David Sassoli tweeënhalf jaar die functie. De voorzitter van de Raad, Charles Michel, is een Waalse liberaal en kan worden gerekend tot Renew, de fractie met VVD, D66, Verhofstadt en de partij van Macron.

Als de rechtse successen doorzetten, heeft dat grote gevolgen voor de Brusselse machtsverhoudingen. De Zweden Democraten en Fratelli d’Italia behoren in het Europees Parlement tot de Europese Conservatieven en Hervormers (ECR), waarvan ook de Belgische N-VA, JA21 en de SGP deel uitmaken. Nu is de EVP met 21 procent nog de grootste partij, en heeft de ECR 9,2 procent. Maar met het huidige kiezerssentiment is het bepaald niet uitgesloten dat de ECR in 2024 de tweede partij wordt en de EVP terugvalt naar plaats vier. De Eurokritische ECR kan dan lastig worden genegeerd als de voorzitters van de Commissie en de Raad worden benoemd.

De olifant in de kamer is de ongebreidelde (asiel)migratie waaraan veel nationale regeringen noch ‘Brussel’ een halt willen toeroepen. De kiezer is niet gek. Hoezo kun je wel het klimaat beïnvloeden met een peperdure energietransitie en niet mensen zonder visum tegenhouden bij de buitengrens of ontheemden opvang bieden in eigen regio? Maar over de oorzaak van de rechts-nationalistische opmars hoor je in Brussel weinig. Tot mei 2024 zijn er nog parlementaire verkiezingen in zeker zeven lidstaten en zal asielmigratie niet afnemen. Brussel beeft, nu het nationalisme herleeft.